Poetika izm 2
Yüklə 2,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
______________________________________________________ Poetika.izm 103 çömbəlmiş qoca canavara heybəsindəki çörəkdən yedizdirirdi. Canavarı yedizdirib, özü də bir qismət yeyib, soyuqdan və qorxudan əsə-əsə uzaqdakı küləyin uğultusunu dinləyə-dinləyə, zülmət və rütubətli gecənin ulduzları iriləşib-iriləşib alma boyda olduğu vədəsində yuxuya getdi” [6, s. 59]. Doğrudur, burada mifik obrazın ilkin mənasından kifayət qədər böyük fərqlərin və transformasiyaların olduğunu görürük ki, bunlardan birincisi “gavur qızı” məsələsindədir. Canavarı öz kökündəki əzəmətdən, “bozqurdluqdan” uzaqlaşdırıb, “qoturlaşdıran” müəllifin Türk mifoarxaik düşüncəsinin əsas fiqurlarından biri olan Umay Ananı deformasiyaya uğratması təbii qarşılanmalıdır. Arxeoloji qazıntılar zamanı Altaylarda tapılmış keramik əşyalar üzərində üç buynuzlu Umay Ana şəkillərinə rast gəlinmişdir. Orta Asiyada əldə edilmiş tapıntılarda Umay Ana motivi, bə- yaz saçlı və bəyaz geyimli, insan formalı təsvir olunmuşdur. Altay türkləri onu göylərdən enmiş gümüş rəngli saçları, gözəl sifətli bir qadın kimi düşünmüşlər. Yusif Səmədoğlu yaratdığı gavur qızı obrazını da bəyaz saçlı təsvir edir. Gavur qızının bəyaz rəngi, canavarı yedizdirməsi, ən başlıcası ağacla bağlılığı kimi cəhətləri onun Umay Ana mifo-arxaik obrazı ilə səsləşməsinə, bənzəməsinə şərait yaradır. Qoca canavarın yuxuda sarı-sarı yarpaqlar görməsinin özünün mifoloji inanc sistemlərində maraqlı izahı var. Mifoloji inama görə, o biri dünyada bir ağac var ki, onun hər yarpağı bu dünyadakı bir adamındı və həmin yarpaq saralıb yerə düşən zaman o adam ölür” [7, s. 18]. Ümumiyyətlə, romandakı ağac motivi ilə bağlı məqamların şərhin- dən aydın olur ki, roman mətni arxaik-epos yaddaşının təzahür forması kimi çıxış edir. “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Oğuz Xaqan” dastanlarında və dolayısı ilə də qədim Şumer-Akkad mətnlərində yaradılış aktı, sakral baş- lanğıc, müqəddəs himayədar kimi funksionallıq daşıyan ağac obrazı ilə sələf-xələf münasibətləri yaradır. “Oğuz Xaqan”dakı ağacın sakral mahiy- yəti ilə bağlı F.Bayat yazır: “Türk mifologiyasında Göy Tanrıdan qopub ayrılmış ağac bir sıra etnoqonik miflərdə ilk ana kimi xatırlanır. Mifə görə dağın üstündə bitən ağaca göydən işıq düşmüş, bu ağac gövdəsi şişmişdir. Bir müddətdən sonra gövdə yarılmış, oradan beş uşaq çıxmışdır. Onların ən kiçiyi olan Buğu Təkin sonradan bir çox xalqları özünə tabe edərək böyük dövlət yaratmışdır” [8, s. 123]. Yusif Səmədoğlunun yaradıcılığına xüsusi rəng qatan əlamətlərdən biri də müəllifin yaşadığı dövrün tarixinin öz yaddaşındakı inikasını bədii mətnə ötürmək qabiliyyəti ilə bağlıdır. Müəllifin roman və hekayələrində yazıçının uşaqlıq və gənclik dövrlərinin koloritinin yaddaşdan süzülüb mətnə axması səciyyəvi haldır. Y.Səmədoğlunun öz şəxsi yaddaşı əsərlə- rindən hadisələrin zaman və məkan seçimində xüsusi rol oynayır. Zama- nın və məkanın yaddaşı, daha aydın desək, müəyyən zaman mərhələsinin və hər hansısa məkanın özündə ehtiva etdiyi yaddaşın bədii mətndə oxucu ______________________________________________________ Poetika.izm 104 tərəfindən aşkarlanması birbaşa müəllif ideyasının gerçəkləşməsi, müəl- lifin öz məqsədinə nail olmasıdır. Yusif Səmədoğlunun “İncə dərəsində yaz çağı” hekayəsində xronotopun bədii-estetik funksiyasını ortaya çıxar- maq birbaşa mətnin ümumi məna və məğzini, daşıdığı sosial-fəlsəfi infor- masiyanı aşkarlamaq deməkdir. Yazıçı hələ sosializm cəmiyyətinin, avtoritar rejimin ən şiddətli çağlarında sovet ideologiyasının prinsiplərinə zidd olan əsərləri ilə seçi- lirdi. Yazıçının əsərləri azərbaycançılıq ideyası əsasında qurulduğundan hər dövr üçün aktuallığını qoruyur. Bu aspektdən yanaşdıqda “İncə dərəsində yaz çağı” hekayəsinin zaman və məkan koordinatlarını xrono- loji olaraq 1960-70-ci illər və hələ də öz statusunu qorumaqda olan sovet cəmiyyəti təşkil edirdi. Müəllifin bədiiləşdirdiyi hadisələr də təxminən eyni dövrü əhatə edir. Hekayədə yazıçı bunu birbaşa rəqəmlərlə gös- tərməsə də, müəyyən göndərmələrlə öz oxucusunu hadisələrin zama- nından agah edir (“katib”, “vertolyot”, 70 yaşını ötürmüş Çərkəz kişinin cavan yaşlarında “Hökümət” adamı olması və s.). “Zaman, ictimai mühit bədii əsərin mövzusuna, ideya, məzmununa, bədii formasına, qəhrəman- ların fəaliyyətinə və mübarizəsinə, onların mənəvi dünyasına, xarakterinə, psixologiyasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Hər hansı bir bədii obrazı hərtərəfli təhlil etsək, onun yarandığı dövrü göstərməsək belə, o dəqiqə görünəcək ki, bu xarakterli insan hansı dövrün, epoxanın qəhrə- manı ola bilər” [9, s. 18]. “İncə dərəsində yaz çağı” hekayəsində hadisələ- rin tarixi zamanı hekayənin təhkiyəsinə daxil olan personajların ümumi təsvirində, mətnin bədii koloritində, nəzərə çarpmayan kiçik detallar da gizlidir. Hekayənin bədii zaman və məkan modelinə gəlincə, mətnin əsas hadisəsinin bədii təsviri bir gün ərzində, səhər alatorandan axşam çağına qədər konkret məkanda İncə dərəsində, kənd feldşerliyi, Çərkəz kişinin evi və bu iki məkanarası yolda baş verir. Lakin ümumilikdə əsas məkan İncə dərəsidir. “İncə dərəsində yaz çağı” hekayəsi ona görə ”Qətl günü” romanı ilə sələf-xələf münasibətləri daşıyır ki, buradakı “Mahmud öz ixtisasına bələdlik dərəcəsi və səmimiyyəti ilə ”Qətl günü”ndəki Mahmu- dun eynidir və hətta ölüm yatağında olan Çərkəzlə onun arasındakı ”tib- bi” söhbət də eynilə Zülfüqar kişinin Mahmudla ”kardiaminus cartes”ini xatırladır və buradakı Sayalı arvad oradakı Salatının, buradakı Salahov oradakı Salahovun ilk nümunəsidir” [10]. Bu münasibətlərin əsasında hekayə və romanın mahiyyətini təşkil edən əsas fikir və həmin fikrin yazıçı mövqeyində təqdimatı arasında bağlantı dayanır. Ömrü boyu xalqının, elinin səadəti yolunda can qoymuş Çərkəz qorxunc xərçəngin caynağına keçmişdir. Lakin vertolyot ”ölü dirildən” həkimi böyük vəzifə sahibi Salahovun eyş-işrətdən öz maşınında aşırılıb əzilmiş baldızını sağaltmaq üçün gətirmişdir və bu həkimin Çərkəz adlı adama gözünün ucu ilə baxması bu cəmiyyətdə heç kəsin ağlına belə gəlmir. Bu cəhət Yüklə 2,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|