Poetika izm 2
Yüklə 2,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
______________________________________________________ Poetika.izm 120 Postmodernist ədəbiyyat nümunələrində metanarrativlərə yer yox- dur, kiçik hekayə yaradıcılıq üçün daha ənənəvi formaya çevrilir, təsadüf, qeyri-müəyyənlik, ikili məna, ehtimal, mədəni-psixoloji ənənənin sərhəd- lərinin pozulması, ondan sıyrılmaq bu cərəyanın aparıcı xəttini təşkil edir. Mahiyyətcə postmodernizm qərb sivilizasiyasının incəsənət və fəl- səfə sferasına gətirdiyi mənəvi çevrilişdir. Mövcud olduğu bütün sahə- lərdə, keçmiş nəsillərin təcrübəsini qavrayaraq, postmodernizm dünənə baxmaqla bugünkü dərkə can atır. Müasir incəsənətin proqressiv cəhəti odur ki, o psixoloji və mədəni ənənənin sərhədlərindən azad olmağa çalışır. Postmodernist təfəkkür insanın dünyaya qarşı konkret münasibəti və fəaliyyətinin göstəricisidir [5]. X.Kyunq postmodernizm termininin yalnız ədəbiyyatşünaslıq və sə- nətşünaslıqla bağlı deyil, eyni zamanda tarixi proseslə əlaqədar işlədil- məsini məqsədəuyğun hesab edir. Modernizmi yaradan Avropa tarixinin yeni dövrü, XVII əsrdə təbiətşünaslıq, texnika, sənayeləşdirmənin inkişafı ilə əlaqədar idisə, onun çökməsi Birinci Dünya müharibəsinin dünya xə- ritəsində yaratdığı dəyişikliklə sona çatdı. Modernizmdən postmoderniz- mə keçid də bilavasitə tarixi proseslə bağlıdır [6]. Müasir dünyanın qlo- ballaşması və qaçılmaz olan mədəni-siyasi böhran, ənənədə və əxlaqda özünü göstərən dəyişiklik isə postmodernizmin yaranmasını şərtləndirən amillərdir. Hər bir tarixi proses cəmiyyətin düşüncəsində dəyişikliklərlə yadda qalır. Bir neçə il bundan əvvəl insanlar punktuallığı, asayişi qoru- maq istəyi ilə seçilirdilərsə, bu gün o, daha çox emosionallıq, mənəvi- fiziki rahatlığa can atır, özünü realizə etmək istəyi daha qabarıq görünür. Sosial problemlər, ətraf mühitin qorunması günün ən ümdə məsələlərinə çevrilir. Beləliklə, insanlığı narahat edən problemlər dəyişir. Modernizmdən postmodernizmə keçid ilk növbədə dini mədəniy- yətə qayıdış şəklində özünü göstərir. Bunun tipik nümunəsini postsovet məkanında son illərdə dinə olan münasibətdə izləmək olar [7]. N.B.Mankovskayanın qənaətinə görə, mədəniyyətdə və dindəki postmodernizm nə antimodernizm, nə də ultramodernizm deyil. Bu sadə- cə olaraq mədəniyyət və dinin çarpazlaşmasıdır. Y.Xabermas, Z.Bauman və D.Bellə görə, postmodernizm neokonservatizmin mədəni nəticəsi, postindustrial cəmiyyətin simvoludur. Postindustrial mədəniyyətin forma- laşması prosesi XX əsrin son illərində daha konkret forma alır. Onun ən çox görünən əlaməti isə informasiya istehsalıdır. Qərb dünyasının bir çox tanınmış nümayəndələri postmodernizmin siyasət, incəsənət, pop-mədəniyyətinə təsirini müsbət qarşılamırlar. D.Da- ton postmodernizmi iqtisadi və sosial gücün yan təsirləri kimi dəyər- ləndirir. Postmodernizmin təşəkkül və ekspansiyasına şərait yaradan isə ABŞ və Qərbi Avropa ölkələrində kütləvi şəkildə artan aviaturizmin inkişafı, kommunikasiya vasitələrinin sürətli irəliləyişi, hətta təhsilin de- ______________________________________________________ Poetika.izm 121 mokratikləşməsi olmuşdur. Odur ki, psixoloqlar postmodernizm simpto- munu cəmiyyətdəki panik vəziyyət, sənətşünaslar isə yeni ədəbi stil kimi qiymətləndirirlər. Postmodernist mədəniyyət maddi və mənəvi həyatın geniş sahəsini əhatə edir. Mədəniyyətin və incəsənətin müxtəlif sferalarına təsiri baxı- mından postmodernizmi romantizmlə eyniləşdirmək olar. Belə ki, roman- tizm də eyni şəkildə fəlsəfə, teologiya, elm, incəsənətin bütün sahələrinə təsiri və fərdi cizgiləri ilə seçilirdi. Postmodernizmin bir başqa yönü onun immanentliyi, mədəni fəaliy- yətin intellektual oyuna çevrilməsi, başqa sözlə, mədəniyyətin fövqündə olması və epistomoloji marağın ontoloji problemlə əvəz edilməsidir. Amerikalı tədqiqatçı İxab Xasan postmodernist estetikanı etinasızlıq estetikası adlandırır. Modernist sənətkar özünü kifayət qədər realizə edə bilirdi, postmo- dernizmin subyektiv ətraf aləmin qeyri-şəffaflığını, texnokratiya ilə əhatə olunan dünya xaotikliyini dərk edən individ daha çox başqalarının bədii kodları ilə manipulyasiya edir. Bu zamanda geniş təhkiyədən qaçır, əgər postmodernist yazar metanarrativə müraciət edirsə, demək burada parodi- yadan söhbət gedir. (M.Köhnə Qala "Şair Qabilin "Nəsimi" poeması", "Gilas və səbət", R.Qaraca "Əşyalar" silsiləsindən şeirlərini, H.Herisçi "Nekroloq" ). Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında postmodern yazı üslubunu H.He- risçi, R.Qaraca, M.Köhnə Qala, A.Dadaşov, E.Hüseynbəyli, Ş.Ağayar, A.Yaşar və b. yaradıcılığı timsalında izləmək olar. Bu müəlliflərin müra- ciət etdikləri mövzu və qaldırdıqları problemlər ilk baxışda qarmaqarışıq, qeyri-ciddi də görünə bilir, amma mahiyyət etibarı ilə burada ədəbiyyatın predmeti dəyişməz qalır: insan və cəmiyyət. Həyatda olduğu kimi, "düzü düz", "əyrini əyri" göstərmək, əxlaqda, məişətdə, siyasətdə özünü büruzə verən yeniliyi əks etdirmək bu ədəbiyyatın da əsas prinsipidir. Nəsildə metanarrativləri kiçik hekayələr sıxışdırır. A.Dadaşov, E.Hüseynbəyli, M.Köhnə Qalanın hekayələri yeni postmodenist nəsrin nümunələridir. Bu əsərlərdə mükəmməl olan deyil, estetik mahiyyət daşıyır. Ümumiyyətlə, postmodernist sənətkarın varlığı dərketmə və dəyərləndirmə yolları qəbul olunmuş nəzəriyyələrlə üst-üstə düşmür. Başqa sözlə mövcud nizamı po- zulur, xaos yaranır. Unutmamalıyıq ki, hər bir nizam da daxilində yaran- dığı xaosda parçalar saxlayır. Xaos heç də mütləq dağıdıcı və ya şər başlanğıcı deyil, o, özünü tənzimləmə, özü özünü təşkiletmə prosesinin gərəkli bir yönüdür. Xaosun mahiyyəti ikilik ilə postmodernist təfəkkürün əsasında dayanır. Postmodernizm mahiyyətcə Qərb sivilizasiyasının incəsənət və fəlsəfə sferasına gətirdiyi çevrilişdir. Mövcud olduğu bütün sahələrdə keçmiş nəsillərin təcrübəsini qavrayaraq, postmodernizm dünənə özünə- Yüklə 2,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|