Poetika izm 2
Yüklə 2,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
______________________________________________________ Poetika.izm 140 sualın məntiqi əsası odur ki, hadisənin məzmununda zaman və məkan faktoru əhəmiyyətli dərəcədə iştirak edir. Baş verənlərin mahiyyətinin qavranılması üçün onların harada və nə vaxt baş verməsi əsasdır. Odur ki, bədii əsərdə yazıçı zaman və məkan anlayışlarını dəqiq konturlarla gös- tərməsə də, hansısa məzmun komponentləri vasitəsi ilə oxucuda onunla bağlı təsəvvür yaratmağa çalışır. Elə əsərlər vardır ki, hadisələrin baş verdiyi tarixi dövr haqqında təsəvvür olmazsa, ideyanın mənimsənil- məsində, mahiyyətin qavranılmasında anlaşılmazlıq yarana bilər. Məsə- lən, C.Cabbarlının “Oqtay Eloğlu” əsərində Oqtayın mübarizəsinin, Fi- rəngizin faciəsinin mahiyyəti sıx şəkildə tarixi dövrlə bağlanır. Ancaq dram əsərlərində hansı tarixi dövrdən danışılmasından asılı olmayaraq həmin hadisələr əsərdə indiki zaman kimi görünür. Çünki bu əsərlərdə hadisələr göz önündədir və onlar danışılmır, hərəkət vasitəsi ilə çatdırılır. Böyük alman dramaturqu Şiller deyirdi: “Epopeya, roman, sadə hekayə öz forması ilə zamanı uzaqlaşdırır. Çünki oxucu ilə iştirakçılar arasında təhkiyəçi dayanır. Bütün təhkiyə formaları indiki zamanı keçmiş zamana keçirir. Dram əsərləri isə keçmişi bu günə gətirir” [3, s. 58]. Yaxud belə bir deyim var ki, “dramaturgiya indinin, epik əsər keçmişin, lirika isə gələcəyin ifadəsidir”. Ancaq bu o demək deyildir ki, dramaturji əsərlərdə keçmiş və indiki zaman iştirak etmir. Bədii təxəyyül üçün dram əsərlərində zaman məhdudiyyəti yoxdur, digər ədəbi növlərdə olduğu kimi bu növdə də təxəyyül keçmişə dönüş, gələcəyə səfər edir. Müxtəlif zamanların dram əsərlərinin bədii quruluşunda həlli şəklini professor A.Dadaşov belə izah edir: “Dramaturgiyanın mövzu həlli bədii təsvir ob- yektinin müəyyən zaman və məkan çərçivəsində üzləşdiyi həyat hadisə- lərinin toplusudur. Bu hadisələr daxilindəki əsas dramaturji hadisə indiki zamanı əks etdirən strukturda zaman-xatirə kimi keçmiş zamana, mövzu- fantaziya kimi gələcək zamana aid ola bilir” [4, s. 18]. A.Dadaşovun bu fikrində dəqiq elmi-nəzəri ifadə vardır. Zaman, məkan faktorlarının bədii strukturda iştirakı müxtəlif ədəbi mərhələlərdə müxtəlif cür olmuşdur. Rus tədqiqatçısı S.Qonçarova yazır: “Müasir dram poetikasında zaman-məkan xüsusi maraq kəsb edir. Mə- lumdur ki, realist dramda başlıca yeri məkan, modernist dramda zaman, postmodernist dramda isə vahid zaman-məkan tutur. XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəllərində vacib struktur formalaşdırıcı faktorlar öz aksentini də- yişdi. Əgər XIX əsrdə klassik dramda zaman xüsusi əhəmiyyət kəsb et- mirdisə, məkan daha vacib hesab olunurdusa, belə ki, “qəhrəmanlar za- mandan yox, məkandan asılı olaraq darıxırdılarsa”, müasir mərhələdə hər şeydən çox bura və indi vacib olmuşdur ki, məkan strukturunu ev, mənzil, şəhər bağ evlərində lokallaşdıraraq müəyyənləşdirir” [5, s. 35]. Qonçaro- vanın müşahidələri fikrimizcə, vəziyyəti doğru əks etdirir. Doğrudan da, M.F.Axundzadənin, Mirzə Cəlilin və digər realistlərin pyeslərində hadisə- ______________________________________________________ Poetika.izm 141 lər məkanla sıx əlaqələnir. Cadu ilə Parisi dağıtmaq, yaxud Şeyx Nəsrul- lahın ölü diriltmək fırıldağına inanmaq hər yerdə baş verə bilməz. H.Ca- vidin pyeslərində isə məkan səhnə dekorasiyaları üçün nəzərdə tutulub, hadisələrin məzmununda o qədər də önəmli rol oynamır. Belə ki, Arif ki- mi vicdanı unudub, nəfsin dalınca düşənlərin, Ana kimi oğlunun qatilini xilas edənlərin yaxud Şeyx Sənan kimi sevgisi uğruna dini sərhədləri adlayıb keçənlər xüsusi məkan şərtləri altında mövcud deyillər, onlara Yer kürəsinin hər yerində rast gəlmək olar. Demək, bədii təfəkkür realist təsvirdən uzaqlaşdıqca, məkanın da hadisələrin məzmununda iştirakı get- dikcə zəifləməyə başlayır. Müasir Azərbaycan dramaturgiyasının tanınmış simalarından biri olan Afaq Məsud deyir: “İçi əşya və insanla dolu bütün bu məkan, eləcə də Zaman öz əbədiliyi və sirləriylə məndən ötrü əvvəli-axırı olmayan möhtəşəm bir Yazıdır” [6, s. 213]. Bu yazını oxumaq üçün bədii ədəbiyyat bu zamanla məkanın mo- dellərini yaradır. Bu modellərdə zaman məhdudlaşıb, məkan daralsa da, məna dərinləşir. Çünki məhdudlaşmış zaman əslində bütöv bir tarixi şə- raitin, daralmış məkansa daha geniş məkanın simvolikası kimi bədii mət- nə daxil olur. Bu simvolikanın yaranmasında zaman mütləq, məkansa tabe tərəf kimi çıxış edir. Diqqət edək ki, bədii əsərin ən ümdə keyfiyyəti onun müasirliyi hesab olunur, hətta tarixi mövzuda yazılmış əsərlərdə belə bu keyfiyyət aparıcı tələbə çevrilir. Müasirlik kateqoriyası isə özündə zaman anlayışını ifadə edir. Demək, məkan bədii mətnə zamanın ifadə vasitəsi kimi daxil olur. Bədii təfəkkür, adətən, zamanın simvolizəsini ya- ratmaq üçün elə məkan seçir ki, o, öz dar çərçivəsinə daha geniş məkanın aurasını yerləşdirə bilsin. Odur ki, məkanın bədii mətndə simvolik yükü daha çoxdur və adətən, yazar onun seçimində elə obyekt axtarır ki, bu yükün ağırlığını daşıya bilsin. Ancaq təbii ki, yalnız doğru məkanın se- çimi yox, həm də onun bədii strukturda uğurlu həlli simvolikanı yarada bilər. Böyük rus ədibi Çexovun “Altı nömrəli palata” hekayəsində mə- kanın bədii mətndə yaratdığı simvolikanın gücündən idi ki, əsər icti- maiyyətdə belə bir fikir formalaşdırmışdı ki, “Bütün Rusiya altı nömrəli palatadır”. Klassik Azərbaycan dramaturgiyasında elə məkan detallar var ki, onlar az qala, bir obraz qədər oxucu yaddaşında yer tuta bilmişdir. Məsə- lən, C.Məmmədquluzadənin “Ölülər” pyesində qəbiristanlıq, M.F.Axund- zadənin “Hekayəti-mərdi xəsis” əsərində Ağcabədi bazarı belə məkanlar- dandır. Sovet dramaturgiyasında isə məkanın simvolik yükü nisbətən zəifləyir, yaddaşda yeri daralır. Bu dönəmdə pyeslərə məkan kimi daha çox ictimai obyektlər daxil olurdu. Müstəqillik dövrü dramaturgiyasında isə bu üstünlüyü yaşayış yerləri götürdü. Sovet dövrünün simvolik yü- künü idarə, müəssisə, təşkilat kimi obyektlər daşıyırdısa, müstəqillik Yüklə 2,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|