Poetika izm 2
Yüklə 2,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
______________________________________________________ Poetika.izm 146 şəklini almış bu halın qaynaqlarından biri də odur ki, yazarlar bədii prob- lem və ideyanı lokallaşdırmaq, müəyyən sərhədlər daxilində kiçiltmək istəmir, ona bəşəri, qlobal bir məzmun verməyə çalışırlar. Bu əsərlərdə qoyulan problemlər, bədii həlli verilən ideyalar istənilən bir zamanda və məkanda aktualdır. Məsələn, E.Hüseynbəylinin “Adəm və Həvva” pye- sində bədii problem heç bir məkan və zamanla bağlanmır. Bu həmişə dövriyyədə olan, istənilən bir məkanda görünə bilən problemdir. Müasir dramaturgiyamızda elə pyeslər vardır ki, ümumiyyətlə, hadisələrin zaman-məkan sərhədləri oxucu üçün maraqlı olmur. Müəllif zaman və məkanı bu əsərlərdə o dərəcədə ümumiləşdirə bilir ki, oxucu onu müəyyənləşdirməyə belə cəhd etmir. Bugünkü dramaturji proses göstərir ki, artıq dramaturgiyamız çox məkanlılıqdan imtina edir. Müasir pyeslərdə hadisələr demək olar ki, davam edir və yekunlaşır. Tək məkanlılığa imkan verən amillərdən biri də çağdaş pyeslərdə bədii problemin vahid bir situasiyanın ətrafında həllidir. Məsələn, E.Hüseynbəylinin “Adəm və Həvva” pyesində əvvəldən sona- dək yalnız bir məkanı – məhkəmə zalını izləyirik. Çünki bütün əsər Adəm və Həvvanın münasibətlərində günahın olub-olmaması sualı ətrafında qurulub. Firuz Mustafanın “Neytral zona”, “İlğım”, Afaq Məsudun “O, məni sevir”, “Can üstə”, “Qatarın altına atılan qadın”, Kamal Abdullanın “Ruh”, “Bir, iki-bizimki” pyeslərində də tək məkanlılıq vahid bədii situasiya ilə şərtlənir. Ancaq müasir dramaturgiyamızda elə əsərlər də vardır ki, vahid məkan müxtəlif bədii situasiyaların həlli yerinə çevrilir. Məsələn, Elçinin “Mənim ərim dəlidir”, “Dəlixanadan dəli qaçıb və ya- xud mənim sevimli dəlim”, “Şekspir” pyesləri belə əsərlərdəndir. Çağdaş Azərbaycan dramaturgiyası məkanda təkplanlılığa meyil edirsə, zamanda çoxplanlılıq daha xarakterik olmağa başlayır. Bu gün milli dramaturgiyamızda mistik, fantastik boyaların artması zaman içrə zamanın verilməsi halları ilə bağlıdır. Poetik xəyal keçmişə dönüşlər edir. Vaqif Səmədoğlunun “Generalın son əmri”, Kamal Abdullanın “Şah İsmayıl, yaxud hamı səni sevənlər burdadı...”, “Ruh”, Əli Əmirlinin “Bü- tün deyilənlərə rəğmən və ya Ağa Məhəmməd şah Qacar”, Elçinin “Teleskop” pyeslərində xronotop bu cür dönüşlərdə yaranır. Bu əsərlərdə bədii situasiya müxtəlif zaman koordinatları altına düşür, bu koordinatlar da öz növbəsində müxtəlif məkan parametrləri yaradır. Zaman öz fiziki təbiətində indidən gələcəyə yol alır. Bədii təxəy- yüldə isə onun yolu, adətən, indidən keçmişədir. Keçmiş yaşanmış za- mandır, ancaq bitmiş zaman deyil, o, həmişə hərəkətdədir, indinin və gələcəyin daxilindədir. İndinin və gələcəyin məzmunu keçmişin parametr- lərində müəyyənləşir. Ona görə də zaman öz hərəkətində həmişə irəliyə, idrak isə keçmişə yol alır. İdrak özünün ifadə olunduğu müxtəlif sahə- lərdə, o cümlədən də bədii mətnlərdə tez-tez yolunu bu zamandan salır. ______________________________________________________ Poetika.izm 147 Böyük alman filosofu Nitsşe sənətin keçmişə müraciətinin fəlsəfəsini belə izah edirdi: “Şairlər nə vaxt ki, insanların həyatını yüngülləşdirmək istə- yirlər, onlar ya məşəqqətli indidən üz çevirirlər, ya da ona keçmiş vasitəsi ilə yeni rənglər qazanmağa kömək edirlər” [11, s. 116]. Müasir dramaturgiyamızda bədii təfəkkürün zaman içrə gəzişmələri müxtəlif formalarda baş tutur. Belə ki, səhnənin qalxan pərdələri birbaşa keçmişə açılır, onu bu gün kimi təqdim edir, zamanın bu formasına, adə- tən, tarixi mövzulu əsərlərdə: H.Mirələmovun “Gəncə qapıları”, “Pənah xan Cavanşir”, Elçinin “Sənətkarın taleyi”, Əli Əmirlinin “Mesenat”, İlqar Fəhminin “Şahnamə” və s. pyeslərdə rast gəlinir. Bu əsərlərin bədii strukturunda xronotop təkzamanlıdır. Bu xronotop forması milli drama- turgiyamız üçün yeni deyil, əvvəlki dönəmlərdə də onun böyük işlənmə təcrübəsi var. Ancaq milli dramaturgiyamızın çağdaş dönəmində çoxza- manlı xronotop forması yaranmış və aktuallıq qazanmışdır. Bu xronotop formasında bədii təfəkkürün zaman içrə gəzişmələri birbaşa səhnədən keçir, belə ki, bu günə açılan səhnə müxtəlif bədii vasitələrdən istifadə edərək keçmişə üz tutur. Əli Əmirlinin “Bütün deyilənlərə rəğmən və ya Ağa Məhəmməd şah Qacar” pyesində bu, bədii strukturda personajın xatirələri kimi, Kamal Abdullanın “Şah İsmayıl, yaxud hamı səni sevənlər burdadı...” pyesində isə elmi-məntiqi təfəkkürün gücü kimi, Vaqif Sə- mədoğlunun “Generalın son əmri” pyesində təxəyyülün fantastikası, El- çinin “Teleskop” və Kamal Abdullanın “Ruh” pyeslərində isə mistik alə- min sirləri kimi baş tutur. Zamanın başqa kəmiyyətləri öz asılılığına salmaq gücü təbiətdə olduğu kimi bədii strukturda da özünü göstərir. Belə ki, zamanın dəyişən koordinatları bədii strukturun digər komponentlərini də yeni parametrlərə keçirir. Xüsusilə, xronotopun daxili strukturunda məkan birbaşa zaman asılılığında görünür. Dahi rus alimi Baxtin yazırdı: “Ədəbi-bədii xronoto- pun xarakterik cəhəti odur ki, vaxt dumanlanır, qalınlaşır və bədii səciyyə qazanır. Buna görə məkan da bədii vaxtın, süjet və hadisənin inkişaf dinamikası altına keçir”. Baxtinin dediyi bu dinamikanın sürəti də zaman- la müəyyənləşir, belə ki, zaman uzaqlaşdıqca məkan da başqalaşır. Məsə- lən, Kamal Abdullanın “Şah İsmayıl, yaxud hamı səni sevənlər burdadı...” pyesində zamanlar arasında bir neçə əsrlik, Əli Əmirlinin “Bütün deyilən- lərə rəğmən və ya Ağa Məhəmməd şah Qacar” pyesində bir neçə on illik, Elçinin “Teleskop” pyesində isə bir neçə günlük məsafə vardır. Zamanın bu ölçüsü məkanların zahirində dərhal əyaniləşir. Belə ki, “Şah İsmayıl yaxud hamı səni sevənlər burdadı...” əsərində məkanın zahirində gördü- yümüz fərqlər bizə zamanın da fərqli olduğunu diktə edir. Ancaq “Bütün deyilənlərə rəğmən və ya Ağa Məhəmməd şah Qacar” , “Teleskop” pyeslərində isə zamanın il və günlə ölçülən kiçik məsafəsi məkana za- manla bağlı təsəvvür yaratmaq imkanı vermir. Bu pyeslərdə indi və Yüklə 2,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|