Poetika izm 2
Yüklə 2,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Leyla Allahverdiyeva THE TIME-SPACE SOLUTION IN A MODERN DRAMATIC STRUCTURE SUMMARY
- Nərmin CAHANGİROVA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu nermincahangirova83@gmail.com XX YÜZİLLİYİN ƏVVƏLİ AZƏRBAYCAN POEMASININ
______________________________________________________ Poetika.izm 150 Leyla Allahverdiyeva THE TIME-SPACE SOLUTION IN A MODERN DRAMATIC STRUCTURE SUMMARY The article deals with new features which obtained by the time-space factor in the modern dramatic process. The time-space factor is researched as a theoretical category and approaches to a lot of signatures of the history of world’s literary-artistic thought is taken into account. Different views and artistic senses are contrasted in this category. The character of the chronotope and factors affecting to its formation are brought to the scientific-theoretical level in the modern national dramatic process. The interaction and place of the time-space is identified in the chronotope structure. ______________________________________________________ Poetika.izm 151 Nərmin CAHANGİROVA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu nermincahangirova83@gmail.com XX YÜZİLLİYİN ƏVVƏLİ AZƏRBAYCAN POEMASININ JANR-STRUKTUR XÜSUSİYYƏTLƏRİ Açar sözlər: poema, romantizm, Şərq ənənəsi, müasirlik Key words: poem, romanticism, Eastern tradition, modernism Çoxəsrlik tarixi olan poema janrı istər dünya, istərsə də Azərbaycan ədəbiyyatında demək olar ki, bütün dövrlərin ən aparıcı janrlarından biri olmuşdur. Ədəbiyyat tariximizə nəzər saldıqda Azərbaycan ədəbiyyatında Nizaminin “Xəmsə”si, Xətainin “Dəhnaməsi”, Füzulinin “Leyli və Məc- nun”u ilə intibah dövrünü yaşayan, XIX əsr ədəbiyyatında isə İsmayıl bəy Nakamın “Gəncineyi-ədəb”, “Fərhad və Şirin”, Nazirin “Bəyani-hal”, A.M.Xalxalinin “Sələbiyyə” və s. kimi yeni nümunələrinə təsadüf edilən böyük bir poema ənənəsinin olduğu görünür. Lakin bu əsərlərin janrın poetikası, forma-məzmun baxımından təhlilində bəzən sual doğuran mə- qamlarla qarşılaşırıq. Ümumiyyətlə, ədəbiyyat tariximizdəki bu əsərlərin poema kimi təqdim edilməsi, eləcə də poema adlanan ədəbi nümunələrin həddən artıq fərqli kompozisiyaya, struktura malik olması bu məsələyə daha ehtiyatla yanaşmağı labüdləşdirir. Klassik ədəbiyyatımızın ustad tədqiqatçılarından Azadə Rüstəmova poema kimi təqdim olunan bir çox ədəbi söz abidələrimizin poetikasında incələmələr apararaq onların poema adlanması fikrini təkzib etmişdir: “...Poemada xarakterin şair tərəfindən qabarıq, patetik və emosional görü- nən bir cəhəti götürülür, şeirə salınır, tərənnüm edilir. Axırıncı keyfiyyət bir janr kimi poema üçün mühümdür və bu baxımdan Nizami “Xəm- sə”sinə daxil olan əsərlərin heç biri poema adlandırıla bilməz [1, s. 119- 120]. Görkəmli alim eyni məntiqlə mənzum roman janrında yazılmış əsərlərin siyahısını uzadır və poema-mənzum roman janrının sərhədlərini incə detallarla sərgiləməyə müvəffəq olur. Biz də bu fikirlərə şərik olur, Nizami, Əssar Təbrizi, Füzuli, Məsihi kimi klassik sənətkarlarımızın əsər- lərindəki çoxcəhətliliyi, insan talelərinin bir çox qatlarına, mərhələlərinə enişi, epoxal gerçəkliklərə nüfuzu nəzərə alaraq onları poema janrının sərhədlərinə sığdırmağı heç vəchlə qəbul etmirik. Fikrimizcə, bu əsərlər tədqiq olunarkən ümumi yox, fərdi prinsiplərin nəzərə alınması daha qə- naətbəxş olardı. Qeyd etmək lazımdır ki, klassik epik poeziya nümunə- lərinin mənzum roman adlandırılması da məsələnin çıxış yolu deyil. Bu ______________________________________________________ Poetika.izm 152 əsərlərin hər biri özünəməxsusluğu ilə seçilir və onlara eyni prinsiplə yanaşıb janrın sərhədlərini müəyyənləşdirmək düzgün olmayan nəticələrə gətirib çıxarar. Bu məsələ türk ədəbiyyatşünaslığında o qədər geniş araşdırılmasa da, bəzi alimlərin diqqətini çəkərək münasibət bildirilmişdir və bir qayda olaraq klassik epik poeziya nümunələri məsnəvi şəklində tədqiq olunmuş- dur. Bizim poema kimi qəbul etdiyimiz bütün Şərq poemaları “məsnəvi” şeir şəklinin nümunələri adlandırılaraq birtərəfli şəkildə işlənmiş, bütün əsərlər eyni prinsiplərlə tədqiqata cəlb edilmişdir. Poemanın şeirlə iç-içə, daxilən bağlı olduğunu, roman və hekayə kimi ünsürlərin də poema içəri- sində yer aldığını vurğulayan alimlər bu janra sərhəd qoymağı qəbul et- mir: “Füzulinin “Leyli və Məcnun” məsnəvisi nə qədər roman və nə qədər şeirdirsə, poema da o qədər roman və şeirdir. Bu ifadəmizdən poema= məsnəvi anlaşılmamalıdır. Çünki, məsnəviyə aid janr müəyyənləşdirici ölçülər poemada yoxdur. Məhz bu xüsusiyyətlərindən dolayı o romandan, hekayədən və şeirdən fərqli bir janr olaraq dəyərləndirilməlidir” [2]. Həqiqətən də, müasir ədəbiyyatda poema məsnəvi janrından əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən, özünəməxsus struktur və kompozisiyaya malik bir janr kimi qəbul edilir. Poema bir çox janr və bədii forma vasitələrini özündə birləşdirən janrdır. Müasir nəzəriyyələrdə poemaların lirik, liro-epik və epik növləri müxtəlif prizmalardan fərqləndirilsə də, vahid bölgü demək olar ki, yox- dur. Rus ədəbiyyatında poema janrının inkişafını və mövqeyini araşdıran Q.A.Çervyaçenkonun fikrincə, poema janrının başlıca fərqləndirici əla- mətlərindən biri əsərin strukturunda müəllif və ya qəhrəmanın rolundan asılıdır. “Əgər qarşımızda sadəcə müəllifdirsə, poema lirik monoloq xa- rakteri daşıyır. Əgər müəllif obyektiv təhkiyə formasını lirik monoloqla (ricətlə) birləşdirirsə və öz qəhrəmanları ilə hiss edilməsinə imkan yara- dırsa liro-epik poemadır. Müxtəlif personajların müəllifin təsiri olmadan qarşıdurması və özünü ifadəsi dramatik poemanın struktur əsasını təşkil edir” [3, s. 173]. Fikrimizcə, bu mülahizələr poema tiplərini fərqləndirmə- yə əsaslı şəkildə imkan verir. Lakin Azərbaycan poemalarının strukturunda epik və lirik ünsür- lərin vəhdəti daha uğurlu hesab edilir, Y.Qarayevin sözləri ilə desək: “Li- rik poema lirikada əriyən və yox olan poema demək deyil, əksinə, lirika poemaya onun epik imkanlarını tamamlamaq və ona xidmət etmək üçün lazımdır” [4, s. 71]. Lirik poemalar bəhs etdiyi dövrün insan xarakterlərini lirik kontekstdən açır və bu zaman təsvir predmetinin lirik aspektlərinin üzərinə güclü vurğu salınır. Burada əsas məqsəd, fikrimizcə, müəlliflə forma arasındakı münasibətlərin, bu formanın seçilməsinin mahiyyətini üzə çıxarmaq, insan hisslərinin, düşüncə və xarakterinin kolliziyası fo- nunda dövran və zəmanənin düşüncə tərzini açıqlamaqdır. Poema janrı Yüklə 2,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|