Poetika izm 2
Yüklə 2,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
______________________________________________________ Poetika.izm 155 dastanlarından uzaqlaşıb daha real, həyati ziddiyyətləri əks etdirən, vətən məhəbbətinin, xalq adət-ənənələrinin, azadlıq arzularının təbliğ olunduğu müasir süjetlərə meyil edirdilər. Əsrin ilk poemaları daha çox lirik başlanğıcın üstünlüyü ilə seçilsə də, ədəbiyyatımızda konkret süjeti, mükəmməl kompozisiyası ilə fərqlənən “Əhmədin qeyrəti”, “İki fami- liyanın məhvi”, “Mərhəmətli Ədhəm” kimi epik poemalar da yaranmışdı. Epik və dramatik əsərlərdə süjet nəticə etibarilə ictimai münaqişələri və konfliktləri əks etdirən hadisələr sistemidir. Müəllif təhkiyəsi əsasında nəql edilən bu poemalarda süjet müəyyən bir əhvalatın təsviri ilə başlayır, hadisələr gərgin şəkil alaraq kulminasiya mərhələsinə çatır, sonra isə maraqlı bir finalla sona çatdırılırdı. XX əsr poemaları orijinal xüsusiyyətlərlə zəngin olsa da, klassik Şərq ənənəsi və müasir Qərb ədəbiyyatının təsiri bu əsərlərdə olduqca aydın görünürdü. Bu iki mənbədən gələn təsir hansı məqamdasa bir-birini dəf edir, hansı məqamlarda isə qovuşur, qarşılıqlı zənginləşməyə yol açırdı. Poema ənənələrimiz ictimai-fəlsəfi ideyaların böyüklüyü və zən- ginliyi ilə diqqəti cəlb etdiyi kimi, vəzn və qafiyə sistemindəki axtarışlar, müasir qafiyələrə meyilləri ilə də seçilirdi. Lakin XX əsrin ilk onillik- lərində ənənəvi əruz vəzni poeziyanın hələ də əsas vəzni, əsas ahəngi idi. Bu dövr şairlərin yaradıcılığında ara-sıra heca vəznli nümunələrə rast gəlsək də, bu ənənəyə çevrilmir, klassik vəzn üstünlüyünü saxlayırdı. XX əsrin poemaları romantik bir dillə ənənəvi əruz vəznində yazılırdı. Hətta sovet dövründə qələmə alınmış “Qız qalası”, “Azər” poemaları da bu klassik vəzndə yazılmışdı. Azər düşünür... bəlkə otuz ildir hər an, Düşkün bəşərin eşqini, fəryadını inlər. Yaxdıqca yaxar beynini bir kölgəli böhran, Əflakə sorar dərdini, yıldızları dinlər... [6, s. 146] Elmi ədəbiyyatda poetik mətni yaradan vəzn və ritmin münasibət- lərini “knotr” adlandırırlar. Bu termin, əsasən, vəzn knotru, ritm knotru şəkildə istifadə edilir. Bu zaman ritmin mövcud səs amplitudasında qafi- yələrin bir-biri ilə və həm də poetik mətn parçasının intonasiyası ilə çarpazlaşması bədii niyyətin xüsusi modusda reallaşmasını şərtləndirir. Ritm strukturunda taktlar elə seçilir ki, onların ümumi fonla, intonasiya və digər komponentlərlə eynilik və kontrast yaratması ifadənin oynaq- lığına səbəb olur. Bədii düşüncə məhz bu knotrun sərhədləri daxilində cil- vələnir, vəznin ifadə və ekspressivlik imkanlarını artırır. Yuxarıdakı par- çada ilk olaraq gözə dəyən, diqqəti cəlb eləyən cəhət – daxili-ruhi nara- hatlıq mətnin poetik sisteminin ən müxtəlif komponentlərinin qarşılıqlı münasibətləri əsasında mükəmməl şəkildə əks edilir. Təsvirdə məzmun ______________________________________________________ Poetika.izm 156 planı elə bir dərəcədə reduksiyaya uğrayır ki, parçaya hopan düşüncənin ritmi, qalxıb-enməsi, narahatlığın hansı modusda reallaşması əyaniləşir. Forma mükəmməlliyi poetik sistemə ilahi ahəng gətirir. Mətn parçasın- dakı ovqat – tragizm, insan düşüncəsindəki enib-qalxmalar, onun daxili iztirabları ritmin və qafiyə sisteminin ən müxtəlif adlarında ifadə edilir. Cavidin şair böyüklüyü bədii mətn parçalarında hansı qafiyələri, hansı qafiyə sistemini işlətməsində yox, bir vahid kimi kadrarxası ilə “səhnə” arasında üzvi əlaqələrin mükəmməl şəkildə yaradılmasındadır. Hadinin “Aləmi-müsavatdan məktublar”, “Beşikdən məzara qədər bəşərin əhvalı”, Səhhətin “Şair, şeir pərisi və şəhərli”, Şaiqin “İki fami- liyanın məhvi”, “Mərhəmətli Ədhəm” poemaları da əruz vəznində və klassik poemalar üçün xarakterik məsnəvi şəklində yazılsa da, bu əsərlər içərisində Hadinin “Əlvahi intibah”, “Bir sərgüzəşti-xunin” poemaları bənd və qafiyə sisteminin müasir və nisbətən mürəkkəb poetik strukturu ilə seçilirdi. Janrın inkişafında növbəti mərhələ isə 20-ci illərdə başlayır. Bu mərhələ dövrlə həmahəng olaraq formalaşmaqla bərabər, ümumsovet ədə- biyyatının inkişafı ilə də bağlı idi. 20-30-cu illər ümumsovet ədəbiyyatı tarixində də poema janrının inkişafında əhəmiyyətli dönüş yaşanmış, müxtəlif səpkili poemalar yaranmışdır. Bir çox tədqiqatçılar tərəfindən də qəbul edilir ki, sovet poemasının tarixində 20-30-cu illər gərgin axtarışlar dövrü sayılır. Bu dövrdə inqilabi ideyaları əks etdirən A.Blokun “Oniki- lər”, V.Mayakovskinin “150 000 000”, yeni dünya quruculuğunu əks et- dirməyə çalışan V.Xlebnikovun “Ladomir” poeması, əsərlərində rus xal- qının inkişaf prosesini əks etdirən S.Yeseninin “Anna Snegina”, “Qara adam” poemaları, eləcə də yaradıcılığında lirikaya böyük önəm verən B.Pasternakın “Böyük xəstəlik”, N.Aseyevin “Lirik ricətlər”, V.Luqov- skoyun “Həyat” poeması rus realist poeziyasının, poema yaradıcılığının ən yaxşı nümunələri kimi tədqiq edilir. Məlumdur ki, bədii ədəbiyyat yarandığı dövrün ruhunu, ictimai- siyasi vəziyyətini əks etdirən əsas elementlərdəndir. XX əsrin ilk onillik- lərində baş verən inqilablar, AXC-nin qurulması və tez bir zamanda sü- qutu, Sovet hakimiyyətinin elan edilməsi ədəbiyyata, onun mövzusuna, hətta formasına da təsir göstərdi, yeni ədəbi janrların yaranması, şair və yazıçıların daha mürəkkəb poetik formalara müraciət etməsi ilə nəticə- ləndi. Təbii ki, baş verənlər poema janrına da təsirsiz ötüşmədi. 20-30-cu illərdə bütün sovet respublikalarının ədəbiyyatında olduğu kimi, Azərbay- can ədəbiyyatında da poema janrı, xüsusən də, realist poema janrı sürətlə inkişafa başladı. İdeal gerçəkliyi təsvir edib, həyatın yüksək anlarını əks etdirən romantik poemalardan fərqli olaraq, sosialist realizmi metodu ilə yazılan poemalar, Belinskinin sözləri ilə desək, “həyatın ideal anlarını əks etdirmir, əksinə, gerçəklikdən poetik ümumiləşdirməyə layiq olanları gö- Yüklə 2,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|