Poetika izm 2
Yüklə 2,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
______________________________________________________ Poetika.izm 142 dönəmində bu yükü ev, həyət, məhəllə kimi məkanlar daşıdı. Təsadüfi deyil ki, bu dönəmdə Əli Əmirli yaradıcılığında “Köhnə ev” adlı pyes meydana çıxdı. Bu pyesdə hadisələrin inkişafı da, ideyanın ifadəsi də məkanla bağlanır. Ümumiyyətlə, əsərin bədii problemi Köhnə ev üzərində qurulub, müəllif məharətlə ona dövrün simvolik yükünü yerləşdirib. Qüdrətin nə- vəsi tərəfindən özünün xəbəri olmadan satışa çıxardığı ev əsərdə yeni dövrdə maddi ehtirasların gətirdiyi bum qarşısında sovrulan mənəvi də- yərlərin, müqəddəsliklərin simvolikasını yaradır. Köhnə ev “Susun, xain- lər! Özünüz bu saat rədd olub gedin. Mənim meyidim çıxacaq bu evdən.... Kim istəyir getsin. Mən burda qalacam, acından ölsəm də, burada qala- cam. Mən acından ölsəm də, burada öz evimdə öləcəm!” [7, s. 337] dü- şüncəsinə sahib yaşlı nəsil üçün nə qədər müqəddəs məkandırsa, “Əvə- zində iki evimiz olacaq, lap üçüncüsünü də ala bilərik. Birində yaşayar, o biriləri kirayə verərik” [7, s. 317] deyən gənc nəsil üçün bir o qədər pul mənbəyi, qazanc yeridir. Köhnə evin aqibəti əsərdə nəsillər, onların fərqli düşüncələri arasındakı münaqişənin aqibəti kimi mənalanır. Bu evdə yal- nız əcələ təslim olacağını deyən Qüdrət kişi sonda onun evində birdən- birə peyda olmuş Sahib kimisinin möhtəkir gedişləri qarşısında mat olur və “Yığış , Melya! Öz əcəlinlə ölmək istəyirsənsə, uzaqlaş bu evdən” [7, s. 347] deyərək buranı tərk edir. Bu əsərdə Köhnə ev keçən əsrin dox- sanıncı illərindən başlayaraq cəmiyyətə daxil olmuş yad qüvvələrin, özgə təsirlərin özümüzünküləri oyundankənar vəziyyətə salaraq çox məharətlə sahiblik hüququ əldə etməsini rəmziləşdirir. Zamanın dramatik panoramını verən ədəbi-teatral məkanların yaşa- yış yerlərinin olmasının özünün də elmi-məntiqi əsasları vardır. Diqqət edək, artıq yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi sovet dramaturgiyasında bədii problem daha çox ictimai yerləri özünə məkan seçirdi. Çünki bu dövrdə insan, adətən, öz ictimai mövqeyi ilə tanınır, o, fəhlə, müdir, müəllim, həkim kimi dərk edilir yaxud yanaşılırdı. Müstəqillik dönəmin- də isə bədii problem daha çox yaşayış yerlərini ona görə özünə məskən seçirdi ki, burda insanın şəxsi-intim yaşayışı diqqətə gəlir, o, hətta bədii mətnə çox vaxt Qadın, Kişi, Oğul, Qız, Qonşu, Dost kimi adlarla daxil olur. Çünki müstəqillik dönəmində cəmiyyətin yalnız ictimai-siyasi deyil, həm də mənəvi-əxlaqi siması keçid dövrü yaşadı, yeni insan formalaşdı və o, öz ifadəsini daha yaxşı məişət şəraitində tapa bilərdi. Elə bu sə- bəbdəndir ki, cəmiyyətin mənəvi həyatında baş verən kataklizmləri möv- zuya çevirən Elçin dramaturgiyasında hadisələr daha çox yaşayış yer- lərində baş verir. Diqqət edək, dramaturqun ilk komediyası olan “Ah, Paris, Paris!..” pyesində müəllif məkan olaraq Bəbirzadələrin, İsgəndərzadələrin, Polya- niçkoların, evlərini və bu ailələrin yaşadıqları həyəti seçmişdir. Bu pyesdə ______________________________________________________ Poetika.izm 143 müəllif sovet erasının sabitlik və sakitliyinin xaosla əvəzləndiyi keçid dövrünün insanının ifadəsini verməyə çalışmışdır. Bunun üçün ən uyğun məkan kimi ev və həyət seçilmişdir. Çünki insanın əsl siması, niyyət və düşüncələri, ümumiyyətlə, kimliyi ailə şəraitində meydana çıxır. İctimai yerlərə isə o, adətən, maskalanaraq çıxır. Odur ki, müasir insanı rasşif- rovka etmək istəyən dramaturqun o biri pyeslərində də tez-tez ev məkan olaraq əsərə daxil olmuşdur. Ancaq müasir Azərbaycan dramaturgiyasında yaşayış yerləri yega- nə məkan deyildir, əslində ümumi dramaturji prosesə nəzər salsaq, müx- təlif, hətta həbsxana, dəlixana, heyvanxana kimi ekstermal məkanlar da görərik. Müasir Azərbaycan dramaturgiyası insanı bədii tədqiqə yalnız özünün görünən və bəlli tərəfləri ilə gətirmir, normal həyat şəraitinin parametrlərində obrazlaşmır. Bugünkü dünyanın məna, məzmunu getdik- cə qəlizləşməkdədir və bu qəlizliyin çözümü yalnız normal həyat şəraitin- də tapıla bilməz. Odur ki, dramaturgiyamızda hadisələr cəmiyyətdən təcrid olunmuş həbsxana, dəlixana, heyvanxana kimi məkanlarda cərəyan edir. Məlumdur ki, məkan dramaturji strukturda elə bir komponentdir ki, klassik dramaturgiyadan bu yana müəllif ilk olaraq oxucuda onun haqqın- da təsəvvür yaradır və bu təsəvvür artıq gələcək hadisələr üçün bir siqnala çevrilir. Əgər əsərin girişində məkan olaraq ekstermal şərait göstərilirsə, bu siqnal daha artıq dramatik gərginlik üçün uğurlu başlanğıca çevrilir. Çünki səhnənin normal həyat şəraitinə açılan pərdəsi tamaşaçının sakit vəziyyətini hərəkətə gətirə bilmirsə, qeyri-normal bir şərait artıq onu gər- gin bir vəziyyətə kökləyir. Elçinin “Şekspir” pyesində də belədir. Pərdənin Ruhi xəstəliklər kli- nikasına açılan səhnəsi Elçin dramaturgiyasında bədii çözümünü ailə içində, redaksiyada axtaran dəlilik mövzusu bu dəfə öz dəqiq ünvanın- dadır. Bu pyesdə məkan artıq mövzu-problemin bədii həlli üçün aktiv bir başlanğıc olur. Və onun təsvirində əsər boyu tez-tez pəncərə bədii detala çevrilir. Ümumiyyətlə, təcridxanaların bədii təsvirində, adətən, pəncərə- dən məkan interyerini tamamlayan komponent kimi istifadə olunur. Çünki pəncərə bədii bir detal kimi bu məkanın açıq dünyaya qapalı olmasını şiddətləndirir. Elçinin “Şekspir” pyesində isə pəncərə yalnız qapalılığı deyil, həm də gözləntini, ümidi ifadə edir. Belə ki, pəncərəni gözətləyən yalnız uzaq planetdən bir ün gözləyən, özünün veneralı olduğunu iddia edən Ruhi xəstəliklər klinikasının pasiyenti deyil, həm də bu klinikanın baş həkimidir. Bu məqam oxucuya belə bir mesaj ötürür ki, nəinki bu klinika, elə əslində Yer kürəsi bütövlükdə bir təcridxanadır. Sonda veneralının ümidlə, Baş həkimin isə ümidsizcəsinə gözətlə- diyi bu pəncərə birincinin ümidini doğruldur, ikincini isə çaşqınlıq və heyrət içərisində buraxır. Pəncərənin qarşısına keçən Baş həkim Yer Yüklə 2,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|