Poetika izm 2
Yüklə 2,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
______________________________________________________ Poetika.izm 133 edə bilər. Mərhələli şəkildə ötürülən informasiya oxucuya hadisələr zən- cirini izləməyə, səbəb-nəticə əlaqəsini üzə çıxarmağa imkan verir. Xü- susilə, dram əsərləri quruluşca akt, səhnə, pərdə kimi hissələrə ayrılaraq ümumi informasiya yükünü qruplaşdırır. Y.M.Lotmanın fikrincə, istənilən düzgün qurulmuş mətndə infor- masiya yükü əvvəldən sona getdikcə azalır, hadisələrin baş vermə ardı- cıllığını əvvəlcədən təxminetmə ehtimalı isə artır [2, s. 133]. Təbii ki, bu müddəa bütün mətnlərə istisnasız olaraq aid edilə bilməz. Xüsusilə mo- dernizmin ortaya çıxardığı eksperimental mətnlərdə informasiya yükünün qeyri-taraz paylanmasının şahidi oluruq. Ancaq predmetimiz olan mətnlər klassik dram nəzəriyyəsinin tələblərini ödədiyindən Lotmanın yuxarıdakı fikrini istinad nöqtəsi kimi qəbul edir və araşdırmanı məhz bu istiqamətdə aparırıq. Freytaq piramidasının məlum strukturu da informasiya ötürülmə- sinin mərhələlərini nəzəri şəkildə ümumiləşdirir. Qüstav Freytaqın ekspo- zisiya, zavyazka, kulminasiya, razvyazka, finaldan ibarət məşhur təhkiyə strukturu – kompozisiya nəzəriyyəsi informasiya mübadiləsinin ilkin ciz- gilərini cızır. Təbii ki, hər bir təhkiyə strukturu bu ardıcıllığa uyğun gəl- məyə bilər. Amma geniş rakursdan baxdıqda istənilən mətndə bu zəncirin halqaları müxtəlif birikmələrdə olsa da, ümumən qorunub saxlanılıb. Əgər ekspozisiyanın informasiya yükünü 5 ballıq sistemdə 5-lə qiymət- ləndirsək, növbəti mərhələlərdə getdikcə bu bal azalmağa başlayır. Təbii ki, zavyazka, kulminasiya, razvyazkanın oxucunu daha çox məlumatlan- dırdığı fikri də irəli sürülə bilər. Lakin düşünürük ki, sonrakı mərhələlərdə informasiyanın işlənmə tezliyi və sürəti daha dinamik olduğundan çaş- qınlıq yarana bilər. Yeni və ilkin informasiya məhz ekspozisiyada verilir, nəticədə ekspozisiya çıxış nöqtəsi rolunu oynayaraq daha tutumlu infor- masiyanı özündə ehtiva edir. Standart süjetli dram əsərlərində bəzən zavyazkada, çox vaxt isə kulminasiyada daha öncəki mərhələlərdə verilən informasiyaya əsaslana- raq hadisələrin gedişini təyin etmək olur. Dram əsərlərində hadisələr təhkiyə yox, hərəkət əsasında quruldu- ğundan yuxarıda adıçəkilən kompozisiya elementləri də məhz obrazların davranışında üzə çıxır. Müəllif-təhkiyəçi iştirak etmədiyindən piramida- nın qurulması, informasiyanın kompozisiya elementləri üzrə paylanması da təhkiyə axını yox, birbaşa olaraq obrazların danışığı, hərəkətləri hesa- bına həyata keçir. Dram əsərlərində ilkin informasiya digər janrlarda olduğu kimi, müəllifin və mətnin adında ötürülür. Ancaq tədqiqatçı N.S.Olizkonun qeyd etdiyi kimi, “mətnin adı paratekstin mətnöncəsi vahidi kimi nisbi muxtariyyətə malikdir” [3]. Sırf dram əsərlərinə xas mətndaxili informa- siya isə “iştirak edənlər” başlığı altında verilir. Məhz bu hissədə oxucu ______________________________________________________ Poetika.izm 134 mətndə qarşısına çıxacaq obrazlarla tanış olur. “İştirak edənlər”, “Məclis əhalisi”, ”Məclisdə olanlar”, “Məclis adamları”, “Əşxas”, “Əhli-məclis” və s. adı altında verilən hissədə oxucu mətnə giriş edir, alacağı informa- siyanın bazasını formalaşdırır. Bu hissə ilkin kodlaşdırmaya aid edilə bilər. Y.Lotmanın da göstərdiyi kimi, oxucu ən çox yeni informasiyanı məhz bu hissədə alır. Getdikcə bu yeni informasiya kompozisiya element- ləri üzrə paylanılır. Fikrimizcə, dram əsərlərində “iştirak edənlər” hissəsi də ekspozisiyaya daxildir və şərti olaraq “ilkin ekspozisiya” adlandırıla bilər. Çünki informasiyanın qəbulu məhz bu hissədən başlayır. Bəzən müəllif obrazları özü qruplaşdırmır, sonradan mətnin üzü kö- çürülərkən həmin hissə əlavə edilir. Cəlil Məmmədquluzadənin “Ər” ko- mediyasında “İştirak edirlər” hissəsi sonradan artırılıb [4, s. 555]. H.Cavi- din “Peyğəmbər”, C.Məmmədquluzadənin “Lənət” dramlarında da bu his- səyə rast gəlmək olmur. “İştirak edənlər” hissəsi də informasiya tutumuna görə müxtəlif olur. Modern dramaturgiyada artıq iştirak edənlər konkretlikdən uzaqlaşır, daha ümumi xarakter kəsb edir. Minimum informasiyalı olaraq Kamal Abdullanın “Bir, iki bizimki” pyesini göstərmək olar. “Kişi”, “Qadın”, “Oğlan səsi”, “Qız səsi”ndən ibarət obrazlar əlavə təqdimata ehtiyac duy- mur və beləliklə təqdim edilmiş situasiyanın daha geniş kontekstdə qav- ranmasına şərait yaradır. Pyesin daxilində qadının adı sırf məlum qafiyəni tamamlamaq xatirinə (yeddi-səkkiz – Firəngiz) çəkilir. Dram əsərlərində, əsasən, iştirak edən obrazların siyahısı təqdim edildikdən sonra remarka verilir ki, bu da dramda baş verəcək əhvalatların məkanını, zamanını, dekorasiyanı təsvir edir. Bəzi mətnlərdə iştirak edən obrazlar ilkin remarkada sadalanır. Məsələn, Cəlil Məmmədquluzadənin “Kişmiş oyunu” pyesində iştirak edən obrazların təsviri ilk remarkada ve- rilir: “Əhvalat vaqe olur.... kəndin ağsaqqalı və mötəbər sakini Vəlisol- tanın töylə otağında. Bir səmtdən oturub Vəlisoltan, papiros çəkir. O biri tərəfdən oturublar altı kəndli: Nurəli, Şirəli, Cəfər, Həsənəli, Hüseynqulu və Mustafa. Bunlardan sinndə böyük Nurəlidir ki, otuz yaşı ancaq olar” [4, s.371]. Belə məlum olur ki, obrazlar kütləvi xarakter daşıdıqda, yəni xüsusi olaraq müəyyən bir şəxsin nəzərə çarpdırılmasına ehtiyac qalma- dıqda iştirak edənlər remarka hissəsində sadalana bilir. Eyni halı müəllifin “Yığıncaq” pyesində də görmək olar. İştirak edənlər sabitliyə meyilli, remarka isə hərəkətə girişdir. İşti- rak edənlər hissəsinə oxu zamanı obrazların kimliyini yada salmaqdan ötrü yenidən qayıtmaq mümkündür. Nəsr əsərlərində bu təqdimetmə təh- kiyədə gerçəkləşsə də, dramlarda hazır siyahı şəklində verilir ki, bu da həmin hissəni müstəqil bir hissə kimi mətndən ayırmağa imkan yaradır. Bir maraqlı məqama da diqqət yetirək. Bildiyimiz kimi, dram əsər- lərini remarkalarsız təsvir etmək mümkün deyil. Remarkalar da özünə- Yüklə 2,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|