Poetika izm 2
Yüklə 2,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
______________________________________________________ Poetika.izm 144 kürəsi adlı bu təcridxananı tərk edib getmək şansının bir xəyal yox, ger- çək bir imkan olduğunun şahidi olur. “Şekspir” pyesində hadisələr Ruhi xəstəliklər klinikasında cərəyan etsə də, əsərdə digər bir məkan da vardır. Drob 13-ün sakini olduğu Vanderprandur planetidir. O, pyesdə predmetləşmir, ancaq təsəvvürdədir və bir məkan kimi məzmunda iştirak edir. Samir Səadətoğlunun “Həbsxanada bayram” pyesində həbsxana bir məkan olaraq özündə müxtəlif sosial zümrələri və problemləri birləşdirir. Müəllif pyesdə göstərir ki, burda ədalətsizliyin qurbanı olanlarla öz qanlı bıçağı ilə başqalarını qurbanlıq qoyuna döndərənlər eyni məkanı, eyni aqibəti paylaşmalı olurlar. Həbsxananın dar kamerası bu əsərdə çox dərin mətləbləri özündə əks etdirən bir bədii detala çevrilir. Məkan interyerinin təsvirində nəfəslik xüsusi olaraq nəzərə çarpır. Dar kameranın geniş dün- yaya açılan pəncərəsi kimi nəfəslik məhbusların həm ümid yeri, həm də həbsxana divarlarından o tayın burdakılara amansız, soyuq münasibəti kimi mənalanır. Əgər məhbusların üzünə azad dünyanı qapayan bu nəfəs- liyin şappıltısının, açarların şıqqıltısının təsviri olmasaydı, məkan bu də- rəcədə tamamlanmış, məzmunlu panoram yaratmazdı. Firuz Mustafanın “Qəfəs” pyesində isə hadisələrin cərəyan etdiyi təcridxana zooparkdır. Müəllifin bu məkanı seçməkdə məqsədi heyvan- xananı insan cəmiyyətinə qarşı qoymaq, üstünlüyü birinciyə verməkdir. Özünü Şir elan edib, ailəsini, ümumiyyətlə, insanları tərk edib, insanın yaşayış yeri kimi heyvanxananı seçməsi, qəfəsdə özünü rahat və çox gözəl hiss etməsi, həyat yoldaşının bütün təkidlərinə baxmayaraq heyvan olmaqdan imtina etməməsi bizi bu qənaətə gətirir. Əsərdə hadisələrin cərəyan etdiyi məkan zoopark seçilmişdir. Ancaq pyesdə bu məkanın fo- nunda digər bir məkan – insan cəmiyyəti də təsvir olunur. Ümumiyyətlə, Firuz Mustafa dramaturgiysında məkanın fon olaraq yaradılışı vardır. Məsələn, “Safari” komediyasında Afrika meşəsini də dramaturq bu cür fona çevirir. Müasir Azərbaycan dramaturgiyasında Firuz Mustafa ən müxtəlif və öz məzmunu ilə maraq doğuran məkanlara müraciət edən dramaturq- dur. Ümumiyyətlə, Firuz Mustafa elə dramaturqlarımızdandır ki, o, milli dramaturgiyamızın indiyə qədər ortaya qoyduğu gedişləri təkrarlamaq istəmir, ənənəvi üslubdan imtina edir, yeni xətt yaratmaq, dramaturgi- yamızı dünya dramaturji prosesinə qoşmaq istəyir. Odur ki, onun pyes- lərində məkan da ənənəvi yox, yenidir. Bu əsərlərə nəzər salanda görürük ki, hadisələr meşə, zoopark, Afrika cəngəlliyi, rəssam emalatxanası, ka- zino, sərhəd zonası, sanatoriya, senat kimi dramaturgiyamız üçün xas ol- mayan məkanlarda baş verir. İnsanı daha çox məişət şəraiti fonunda bədii təhlilə çəkən dramaturgiyamızda bədii problem bu məkanlarda daha ağır şərtlər və gərgin situasiyaya düşür. ______________________________________________________ Poetika.izm 145 Firuz Mustafanın dramaturgiyasında nəinki məkan qeyri-adiliyi, hətta qeyri-müəyyənliyi də vardır. B.Əhmədov yazır: “Onun komediya- larında hadisələrin cərəyanında məkan və zaman koordinatları dəyişə bilir” [8, s. 440]. “Oxşarlar” və “Ağıllı adam” pyeslərində müəllif qeydlə- rində göstərilir ki, hadisələr qeyri-müəyyən zaman və məkanda baş verir. Əvvəlki bölmələrdə də qeyd etdiyimiz kimi müasir Azərbaycan dramatur- giyasında tarixə maraq həmişə olduğu kimi böyükdür və dramatuqrları- mız tez-tez keçmişi müasir problemlər üçün bədii vasitəyə çevirirlər. Ancaq Firuz Mustafa bəlkə də, bu gün yeganə dramatuqrlarımızdandır ki, pyeslərində müasir problemlərin bədii həllini elə müasir zamanın özündə axtarır. Onun “Oxşarlar” pyesində saray şəraiti, Hökmdar, Vəzir, Sərkərdə, kimi obrazlar və digər detallar keçmiş zamana işarə etsə də, müəllif ide- yanı yalnız bu zaman şərtləri altında bədiiləşdirmir. Dramaturq “Personaj- ların paltarında həm qədim, həm də müasir geyim elementləri nəzərə çarpır” qeydi ilə həm də müasir zaman komponentlərini əsərə daxil edə- rək bir zaman qeyri-müəyyənliyi yaradır . Onu da qeyd edək ki, müasir dramaturgiyamız üçün zaman və mə- kan qeyri-müəyyənliyi yalnız Firuz Mustafa yaradıcılığı üçün xas de- yildir. Bədii strukturda bu tip xronotop həllinə Kamal Abdullanın, Vaqif Səmədoğlunun, Elçin Hüseynbəylinin, Afaq Məsudun pyeslərində rast gəlirik. Müasir dramaturji proseslə bağlı dəyərli ümumiləşdirilmiş qə- naətlər, təhlillər müəllifi olan Əsəd Cahangir Yazıçılar İttifaqının son qurultayında etdiyi məruzədə E.Hüseynbəylinin dramaturgiyasından danı- şarkən belə bir fikir səsləndirmişdir: “Kobud yumorla zərif nostalji his- lərin çulğaşdığı “Qaçaq qocalar” pyesi öz realist üslubu, zaman-məkan müəyyənliyi, konkret ad və xarakterik obrazlar sistemi ilə E.Hüseyn- bəylinin son işləri arasında istisna kimi görünür [9]. Əsəd Cahangirin müşahidəsi düzgündür. E.Hüseynbəylinin pyeslərində zaman-məkan sər- hədləri dumanlanır, ancaq bəzən dramaturq bu dumanı dağıtmaq istəyir. “Sezar” pyesində müəllif zaman-məkanı oxucu üçün aydınlaşdırmağa çalışır. Əsər belə bir qeydlə başlayır: “Hadisənin məkanı və zamanı bəlli deyil. Hər şey şərtidir. Əslində isə hadisələr ötən əsrin 90-cı və 2000-ci illərin əvvəllərində Azərbaycanda baş verir” [10, s. 58]. Bu qeyd əsərdə təsadüfi olaraq yer almayıb. Mövzunu qədim Roma tarixindən alan dramaturq onun bədii həllində müasir tarixi kodlaşdırır. Ancaq müəllifin özünə də bəlli olur ki, əgər onun işarəsi olmazsa, oxucu bu kodları rasşifrovka aça bilməyəcək. Odur ki, dramaturq zaman-məkan qeyri-müəyyənliyinə aydınlıq gətirməyi lazım bilmişdir. Ancaq Əsəd Cahangirin vurğuladığı kimi E.Hüseynbəylinin əksər pyeslərində zaman-məkan tam şəkildə oxucu üçün qeyri-müəyyən qalır. Artıq qeyd etdiyimiz kimi, müasir dramaturgiyamızda bir tendensiya Yüklə 2,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|