Poetika izm 2
Yüklə 2,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
______________________________________________________ Poetika.izm 105 hekayədə güclü istehza ilə təsvir edilmişdir. Sayalı arvada ərini diril- dəcəyini güman etdiyi bir-iki morfi iynəsi almaq belə müyəssər olmur, vertolyotun göyə qalxdığını görən arvad daha yazıq vəziyyətə düşür. Sayalı arvadın göylərə üz tutub dediyi sözlər kimlərin qurub yaratdığını, lakin kimlərin kef çəkdiyini son dərəcə acı və kədərli bir dil ilə ifadə edir: ”Əylə, başına dönüm, əylə, ay doxtur! İncəli Çərkəz ölüm ayağındadı. Başına dönüm, ay doxtur! O da hökumət adamıdı, kolxoz qurub, bandit tutub! Əylə!.” [11]. Sayalı arvadın bu çağırışında təkcə “hökümət ada- mının” sosial-mənəvi faciəsinin deyil, bütövlükdə Azərbaycanın tarixi fa- ciəsinin səsi eşidilir. Milli-mənəvi dəyərlərimizin sosializm ideologiya- sının yalançı işıqlarında boğulmasının nəticəsi kimi milli təfəkkürün, milli ruhun özünəqayıdış müstəvisində öz faciəsini dərk etməsi bu hekayənin məzmun mahiyyətini təşkil edir. Məhz bu məqamda aydın olur ki, yazıçı “İncə dərəni” məkan olaraq təsadüfi seçməyib. “İncə dərəsi” hadisələrin baş verməsi üçün fiziki və coğrafi dəqiqliyi olan bəsit bir məkan deyil. “İncə dərəsi”nin daşıdığı simvolik yük daha qabarıqdır və oxucu bədii qənaətinin formalaşmasında əsas amildir. “Qazax mahalında "İncəli", yaxud "İncə dərəsi" deyilən, həm vurub-tutan igidləri, həm böyük təfək- kür – mənəviyyat (ruh) xadimləri, həm də istedadlı saz-söz adamları – aşıqları, şairləri ilə kifayət qədər məşhur bir məskən var ki, onun tarixilə maraqlananda istər-istəməz elə bir mistik qədimliyə gedib çıxırsan ki, zamanın hərəkətinin hər hansı xronologiyasını təsəvvürdə hətta ən ümumi konturları ilə belə bərpa etmək mümkün olmur” [12]. Özündə keçmişlə bu günün qəribə bir məntiqlə vəhdətini qoruyan, etno-mədəni məskənin hekayədə simvolik yükü bütövlükdə milli kimliyin, milli təfəkkürün, mə- dəni və etnik dünyagörüşün məkanı kimi şərh oluna bilər. İncə dərəsi bu hekayədə bütöv Azərbaycanı simvollaşdırır. Bəs Yaz çağı? Niyə məhz Yaz çağı? Hekayədə baş verən hadisələrin yaz çağında baş verməsini təsbit edən məqamlar olduqca azdır. Çünki müəllifin məqsədi hadisələrin baş verdiyi zamanın sərhədlərini böyütməkdir. Hekayənin adından aldığı informasiyanın, yəni hadisələrin yazda baş verməsinin doğru olduğunu oxucu mətndə yalnız bir məqamda təsbit edir. Bu kiçik dialoq mətn xronotopunun bədii estetik funksiyasının dərkinə bizi biraz da yaxınlaşdırır. İncə dərəsinə gələn yaz, təbiətin ən gözəl fəslidir. Torpağın oyanışı, təbiətin qış yuxusundan sonra günəşin ilıq şüalarında isinməsini xarakterizə edən yaz ilə soyuq qışın əlaməti olan qarın bədii təzadını yaratmaqla, Y.Səmədoğlu müəllif ideyasının, müəllif mövqeyinin oxucu tərəfindən aşkarlanmasına nail olur. Azərbay- can tarixindən az-çox məlumatı olan oxucu hekayədə nəql olunan hadi- sənin baş verdiyi zamanı müəyyənləşdirməklə kifayətlənmir, yazıçının bu zaman kəsimini “yaz çağı” ilə simvollaşdırmasının arxasında dayanan məqamları da görə bilir. Belə ki, milli özünüdərk, milli özünəqayıdışın ilk ______________________________________________________ Poetika.izm 106 rüşeymlərinin formalaşdığı 1960-70-ci illərdə sovet hakimiyyətinin sütun- ları sarsılırdı. Artıq uzun və soyuq qışdan çıxmaq üçün ilk addımlar atı- lırdı. Hekayədə Sayalı arvadın hələ sözə düzülməmiş düşüncələrindəki sualları buna əyani nümunədir. Sayalı arvad “Allahın zülmü” ilə cəmiy- yətin sürüklədiyi zülmləri ayırd etməyə çalışır, Çərkəzin və keçmiş ispol- komun cəmiyyətdəki gerçək mövqeyini sezəcək qədər qabağa gedir. İnsan bütün faciəvi durumlarda ümidə bel bağlayır. Ümid varsa, gələcək var. Sayalı arvad öz ümidini, gələcəyini, yaz çağını itirmək istəmir. Ədəbiyyatımızın hekayə janrının təkamül tarixində xüsusi çəkisi olan “İncə dərəsində yaz çağı” hekayəsində xronotopun müəyyənləşməsi mətnin bədii-estetik kamilliyinin birbaşa üzə çıxmasına şərait yaradır. Xronotopun mətnin bədii modelində gizlənən simvolik yükünün aşkarlan- ması hekayənin bədii məzmununun, mövzu dərinliyinin, bədii problema- tikasının doğru şərh olunmasına səbəb olur. Yaddaş yazıçının ən böyük sərvəti hesab olunur. Yazıçı yaddaşında yalnız öz şəxsi xatirələri yer tutmur. Milli yaddaş, ədəbi yaddaş, tarixi yaddaş müəllif yaddaşının ayrı-ayrı qatlarını təşkil edə bilir. Həmin xa- tirələr, yadasalmalar yazıçı üçün bir növ yanacaq rolunu oynayır. Yazıçı yazmağa, öz yaddaşında yığılanları oxucuya ötürməyə can atır. Bədii sözün gücündən ustalıqla istifadə etməyi bacaran yazıçı öz yaddaşını uğurla bədii əsərə gətirə bilir. Xalq yazıçısı Yusif Səmədoğlu XX əsr Azərbaycan ziyalılığının yüksək keyfiyyətlərini öz şəxsiyyətində daşıyan, mənsub olduğu nəsli təmsil edən bir insan olmuşdur. O, həm ədəbi, həm də ictimai-siyasi fəaliyyətində azərbaycançılıq mövqeyində durmuş, azad- lıq, demokratiya, müstəqillik duyğusu ilə yaşamışdır. Y.Səmədoğlu XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində özünəməxsus yer tutaraq, həyata, gerçəkliyə fərqli münasibəti, dünyagörüşü ilə seçilmişdir. Millilik, milli- mənəvi dəyərlərimizin qorunub saxlanılması, milli mədəniyyətin, milli əxlaqın gənc nəslə çatdırılması baxımından onun əsərlərinin dəyəri və ibrət dərsləri güclüdür. Yusif Səmədoğlunun yaradıcılığı bütövlükdə milli yaddaş salnaməmizdir. Azərbaycançılıq ideyası əsasında qurulduğundan hər dövr üçün ak- tual olan bu əsərlərin milli xüsusiyyətlərin, milli keyfiyyətlərin, milli ru- hun, adət-ənənələrin yaşanmasında böyük rolu vardır. Bu baxımdan Y.Sə- mədoğlunun əsərlərində milli ideyanın təlqin və təbliği güclüdür. O, hələ sosializm cəmiyyətinin, avtoritar rejimin ən şiddətli çağlarında, 1959-cu ildə "Yaddan çıxmış sözlər" novellasında və "Xəzri" hekayəsində cəsa- rətlə millətimiz üçün faciəvi mahiyyəti olan mühüm tarixi hadisəni qələ- mə alaraq, "Türkmənçay – 1828-ci il" müqaviləsini yada salmış, oxucu- larını bu hadisəni unutmamağa, bu barədə düşünməyə çağırmış, torpaq- larımızın iki yerə parçalanması dərdi-acısı ilə Təbriz harayı qaldırmışdır. Y.Səmədoğlunu həmişə xalqın taleyi, mənəviyyatı düşündürdüyündən, Yüklə 2,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|