Poetika izm 2
Yüklə 2,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
______________________________________________________ Poetika.izm 101 “sınaqlardan çıxarılaraq” yaddaşlarında möhkəmləndikcə təsəvvürlərə çevrilmişdir” [3, s. 14-15]. Hər səhifəsində tükənməz yazıçı fantaziyası- nın, unikal fikir və ideyaların cəmləşdiyi “Qətl günü” romanının bütöv məzmununun, müəllif ideyasının dərki, mətnin ötürdüyü mesajların açıl- ması üçün əsərin mifopoetik qatını müəyyənləşdirmək lazım gəlir. “Qətl günü” romanında dünyadakı bütün yaradılışları fövqəltəbii, qeyri-adi, fan- tastik şəklə salmaq funksiyası daşıyan mif ilə dünyada baş vermiş real hadisələrə əsaslanan tarixi həqiqətlər sintez olunur. Yusif Səmədoğlunda mifopoetik düşüncənin sahəsinə düşən miflər öz ilkin başlanğıcında ol- duğu kimi “təmiz” deyil, bu miflər saf irreal strukturunu real, məntiqə uyğun çalar və rənglərə bürünməklə qismən pozmuş olur. Mifopoetik qat bu romanın əsas məğzini təşkil edir, əsasən arxetip və motivlərlə ger- çəkləşir. Bəşəriyyət öz inkişafı boyunca öz ilkin başlanğıcından nə qədər uzaqlaşsa da, insanların yaddaşında, beyninin alt qatlarında – təhtəl- şüurunda əski mədəniyyətdən çoxlu sayda simvollar yaşayır. Bu simvollar özlərini rəmzi-obrazlı formada təzahür etdirirlər ki, məhz bu təzahürləri də K.Q.Yunq “arxetip” adlandırırdı. İnsanların ilkin təsəvvürləri – mi- foloji dünyagörüşün element və ünsürləri sonrakı inkişafı mərhələlərində başqa-başqa formalarda arxetiplər vasitəsilə təzahür olunur. Arxetiplər insanın universal duyğu, düşüncə və davranış qəliblərini formalaşdırır. “Qətl günü” romanında mifopoetik yaddaşın üzə çıxmasını səciyyələn- dirən, mifoloji qatı ortaya çıxaran əlamət və motivlərin bir çoxu canavar arxetipində cəmləşmişdir. Ümumiyyətlə, “Qətl günü” romanında mifo- poetik qatın üzə çıxmasında, mətnin bədii ideyasının, əsas məzmununun anlaşılmasında canavar arxetipinin xüsusi rolu var. Canavar/qurd arxeti- pinin romandakı və romanaqədərki strukturunu aşkarlamaq üçün ən bö- yük yardımçı, milli-genetik yaddaşın daşıdığı kodlar, informasiyalardır. Yaddaş bu arxetipin var olduğu mifoloji-bədii mətnlərlə, əsatir, rəvayət, əfsanələrlə zəngin olduğu, yazılı ədəbiyyatın canavar arxetip və motiv- lərinə müraciət etdiyi digər mətnləri tanıya və sıralaya bildiyi təqdirdə, oxunan mətnin sirlərini ortaya çıxarmaq, aşkarlamaq o qədər də çətin olmur. Canavarla bağlı miflər şifahi və yazılı ədəbiyyatda simvol, arxetip, motiv və s. şəkillərdə özünü göstərir. Cek London, Çingiz Aytmatov, Farli Mouet, Alfredo Konde, Xoli Layl, Anna Li, Eliade Mirça, L.Vayzer, O.Xyofler, Ş.Vikander, Q.Videnqren, X.Janmer, J.Dümezil və başqala- rının əsərlərində canavar və canavarlıqla bağlı müxtəlifyönlü məsələlərə rast gəlmək olar. Qərb və Şərq ədəbiyyatlarında canavarı simvol-arxetip kimi izləyən və təhlil edən R.Qeybullayeva H.Hessenin “Yalquzaq”, R.Kiplinqin “Mauqli”, Cek Londonun “Bəyaz diş”, Ç.Aytmatovun “Qiya- mət”, Y.Səmədoğlunun “Qətl günü” və s. əsərlərə müraciət edir. Həmin əsərlərdə arxetipin fərqli bədii təzahür şəkillərini Qərb və Şərq mədə- niyyətinin oxşar və ziddiyyətli tərəflərinin müqayisəsindən doğan nəticə- ______________________________________________________ Poetika.izm 102 lərə bağlayır [4]. “Qətl günü” romanı mənfur Sovet rejiminin və ideologiyasının ədə- biyyata mənfi təsir etdiyi bir dövrdə, milli-mənəvi dəyərlərin uzaqlaş- dırıldığı, tarixi və milli kimlik məsələlərinin qaldırılmasının qadağan ol- duğu bir şəraitdə yazılmışdır. Milli-tarixi yadlaşmanın, mədəni-mənəvi it- kilərin faciəviliyini dərk edən dövrün yazıçı və şairləri öz yaradıcılığında sətiraltı mənalara, ikili oyunlara, bir növ “gözdən pərdə asmalara” sıx-sıx müraciət etməyə başlamışdılar. Milli-mənəvi ruhun zənginlikləri, tarixi- mental dəyərlər, millət, tarix kontekstində yaddaşın bütün laylarının bu cür əsərlərdə təcəssümü və bədii inikası folklor qaynaqlı simvollar, rəmz- lər, motiv və ünsürlərlə gerçəkləşirdi. Yazıçının tarixilik və müasirlik müstəvisində demək istədiyi, vurğulamağa çalışdığı daha böyük “gerçək- liklər”i, roman mətnində özünəməxsus bədii məharətlə gizlətməkdə ən əsas yardımçı vasitələrinə folklor motivləri də aiddir. “Qətl günü” roma- nının bütöv kompozisiya sisteminin müəyyən məqamlarında sıx-sıx rast gəldiyimiz, ağac motivinin oğuz-türk mifopoetikasındakı və dastan yara- dıcılığında önəmli yeri və əhəmiyyəti danılmazdır. Bu kultun folklorda, xüsusilə arxaik epos mədəniyyətində daşıdığı simvolik anlamlara qısa nəzər saldıqda, doğurdan da müəllifin mətndə oxucuya və bütövlükdə topluma ötürmək istədiyi mesajları da oxumuş oluruq. Əslində həm canavarın, həm ağacın mifosemantik yükü və arxaik epos yaddaşındakı yeri başlanğıcı, ilki ifadə etməsi faktoru romanda qabardılır. Şərin hökmran olduğu, ədalətin, humanist ideyaların məhvinin müşahidə olunduğu müasir cəmiyyətin nöqsanlarının, tarixə yadlaşmanın yaratdığı “manqurdlaşmanın” poetik təsvirini yaradıldığı romanda başlan- ğıcla son müqayisə edilir. Mirəli Seyidovun sözlərinə görə, hətta bəzi abidələr göstərir ki, türk xalqları ağacı doğum və uşaqların hamisi olan ilahə ilə birgə təsəvvür etmişlər. Bu, mifoloji baxımdan təbii haldır. Dünya ağacı bütün dünyanın, eləcə də yaradıcısı, hamisi sayılırmış. Belə inam hökm sürürdüsə, deməli, uşaqları himayə edən ilahə, yəni Umay təbii olaraq ağacla qoşa yad edilməli idi: “Məşhur türkoloq Radlovun türk xalqlarından topladığı ağız ədəbiyyatı materialları ona belə bir fikir yürütməyə imkan vermişdir ki, türk xalqlarının şifahi ədəbiyyatında ilahə Umayla ağac həmişə qoşa xatırlanmışdır və bu hal 19-cu əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərinə qədər davam etmişdir. Alimin Sibir və Altay türklərin- dən topladığı materiallarda deyilir: “Biz ilkin atamız Ülgendən törədiyi- miz zaman bu iki çayın ağacı da Umay ilə bərabər göydən enmişdir” [5, s. 38]. Qədim mifoloji təfəkkürdə uşaqların və heyvan balalarının hamisi olan Umay Ana və onun ağacla bağlılığı motivi “Qətl günü” romanında da üzə çıxır. “O gecə bu düşərgədən çox-çox uzaqlarda, ins-cins qalma- mış qalın meşədə, köpüklənə-köpüklənə axan nəhəng çayın sahilində yalınayaq gavur qızı palıd ağacının gövdəsinə söykənib, ayaqları altda Yüklə 2,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|