Преподавание зыка и литературы anguage and literature
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Dilbar NORMURODOVA
, Termiz shahridagi 11- umumta’lim maktabining ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi TILGA KIRGAN QADIM NAVOLAR rang-barang baxshichilik san’ati, an’anaviy klassika – maqom va zamonamiz bastakorla- rining o‘ziga xos ijodidir. Yaxlit doston qadimiy cholg‘u asboblari – chanqovuz, do‘mbira, qil, qo‘biz, gitara, sinteza- tor va boshqa turli zamonaviy musiqa asboblari jo‘rligidagi sokin ohanglardan tog‘lar oshib yangra- gan sibizg‘a, nay nolasi bilan boshlandi. Shundan so‘ng baxshining hamrohi va yagona do‘sti do‘mbira navosi jarangladi. Do‘mbira – xalq baxshilarining qadimiy ikki torli cholg‘u asbobi bo‘lib, uning jo‘rligida dostonlar ijro etila- di. Mazkur musiqa asbobi Surxondaryo – Qashqadaryo uslubidagi baxshilarning doimiy hamrohi. Qadimiy Nurota yo‘nalishida rechitativ-deklamat- sion va do‘mbira jo‘rligiga bo‘g‘iq, aniqrog‘i, yopiq ovoz- ga uyg‘unlashib ketgan holat hammani lol qoldirish bilan birga sahnaga chorladi. Bunda nafaqat mahalliy aholi, balki xorijlik mehmonlarning yuzidagi tabassum va raqslari maroqli ohangga mahliyolikdan darak berdi. Qoraqalpoq uslubidagi dostonlar rechitativ-dekla- matsion ijro, yuqori kulminatsion ovoz ohang lari esa barchani raqsga chorlab, davomli olqishlar bilan qarshi olindi. “Saraxbor” – maqom turkumlari vokal bo‘limining boshlanish qismi hisoblanadi. Saraxborlarning bir ma- romdagi ijrosi va ulug‘vorligi tinglovchilarga maqom uslubiga xos jiddiy kayfiyat baxsh etdi. Katta ashula ham qadimiy turkiy an’analarga borib taqaladigan o‘zbek musiqa madaniyatining o‘ziga xos yo‘nalishidir. Yozma manbalar guvohlik berishicha, u qadimiy turklar ning “Ulug‘ qug‘” (“Katta kuy”) an’analari- ga bog‘lanadi. Bu holatda katta ashula umumiy kom- pozitsiyada erkin vaznga ega va musiqasiz ijroning Farg‘ona usulini ifo dalaydi. “Alpomish” dostoni ijrosini hamma butun vujud bo‘lib tingladi. “Alpomish” – qariyb 40 ta dostonni o‘z ichiga olgan katta turkum. Uning to‘liq ijrosi bir necha kun davom etishi mumkin. Undagi har bir epik poema xalq qahramonining buyuk jasoratini, Vatanga muhab - bat, mardlik va jasurlik, sadoqat va adolat tuyg‘ularini tarannum etadi. Ba’zida dostonlar bir-birlarini ruhlan- tirib turadigan bir necha baxshilar tomonidan ketma-ket ijro etilishi mumkin. An’anaviy maqom, katta ashula va bastakor Ab- duhoshim Ismoilovning zamonaviy ijro talqini bilan Aziz va yagonamsan, jonajon O‘zbekistonim! 4 e-mail: til_adabiyot@umail.uz e-mail: til_adabiyot@umail.uz Aziz va yagonamsan, jonajon O‘zbekistonim! Alpomish lavhalarining uyg‘unligi uzluksiz ijrodagi ochiq “Doston” shaklida tuzilgan konsert dasturining asosini tashkil etdi. Dostonning Surxondaryo-Qash qadaryo vohalari- ga xos yopiq-bo‘g‘iq ijrosi ona yeri, haqiqat va adolat uchun mardlarcha kurashgan afsonaviy xalq qahramo- ni Alpomish obrazini tarannum etdi. To‘y marosimi xalq dostonlarining asosiy mavzulari- dan biridir. Ularda qahramonlar haqidagi balandparvoz so‘zlardan iborat ijro o‘rnini “o‘lan” va “yor-yor” shaklida- gi marosim qo‘shiqlari egallaydi. Mazkur kompozitsiya Surxondaryo to‘ylarining bas- takor Abduhoshim Ismoilov talqinidagi yangi so‘z va kuylar bilan boyitilgan zamonaviy ijrosi bo‘lib, oldingi chiqishning davomi sifatida ijro etildi. Alpomishning onasi bilan uchrashuvining maromga yetkazilib, ochiq ovozda kuylanishi barcha ning kayfiya - tini yana bir karra ko‘tardi. Unda xalq bahodiri tilidan onaga bo‘lgan muhabbat, mard o‘g‘lonlarni tarbiyala- gani uchun samimiy minnatdorchilik tarannum etildi. Dostonning qisqacha mazmuniga ko‘ra Alpomish va Barchin beshikda bo‘lgan paytidayoq unashtirib qo‘yil- gandi. Aka-ukalar o‘rtasida nizo kelib chiqib, Boy sari qalmiqlar yurtiga ko‘chib ketadi. Bu yerda sohibjamol Barchinga qalmiq shohi Toychaxonning bahodirlari oshiq bo‘ladi. Manfur kuyovlar bilan majburiy nikoh qur- maslik uchun Barchin obrazining xatti-harakatlari va yigitlar chiqishi ham juda katta taassurot egalarining olqishi bilan baholandi. Doston ixtiyoriy tarzda badarg‘a bo‘lgan Boysari ning Vatanga qaytishi va inqirozga yuz tutgan Qo‘ng‘irot elining birlashishi bilan tugadi. Alpomish va Oybarchin- ning to‘yi bo‘lib o‘tdi. Ezgulik yovuzlik ustidan g‘alaba qozondi. Sahna orti chiroqlarining aynan shu holatni tasvirlashi ham o‘z ishining ustalari namoyishidan da- lolat berdi. Do‘stlik va sadoqat so‘zlari ifodalangan “Ey do‘st” qo‘shig‘iga “Qirq qiz” – qoraqalpoq dostonining ijrosi ulandi. Navbat “Mavrigi” – xalq so‘zi va musiqasi bilan yaratilgan doston bilan davom ettirildi. Samarqand hukm dorining qizi Gavhar 14 yoshida otasidan uning uchun qal’a qurib berishini iltimos qila- di va o‘z atrofiga 40 nafar jasur qizni birlashtiradi. Qirq qizlar otradi Qirqqiztepa qal’asida qo‘nim topdi. Qal’a devorlarini g‘anim qo‘shinlari qurshab olib, qo‘rg‘onni qamal qildi. Gavhar boshchiligidagi samarqandlik qizlar qal’ani himoya qilishga kirishdi. Bir necha kecha-kun- duz ular dushman zarbasiga qarshi hujumga o‘tdi. Jang maydonida ko‘plab jangchilar halok bo‘ldi. Jang - chi qiz lar safi ham siyraklashdi. Faqat Gavhar va yana bir necha qiz omon qoldi. Qal’a o‘t ichida qoldi, alan- ga ichidan faryod va nolalar eshitildi, devorlar vayron bo‘lgandi. Jangchilarni umid tark etdi. Lekin Gavhar qol - gan o‘qdon va o‘qlarni yig‘ib, g‘anim jangchilariga qara- ta o‘q ota boshladi. Kamon o‘qlari tugagach, jangchi qiz juda qattiq yaralangan holda qal’adan chiqdi. Qal’a hi- moyachisini tilka pora qilishga tayyor g‘anim jangchilari hayratdan qotib qoldi. Gavhar ohista ko‘tarildi. Uning boshidan qonga burkangan dubulg‘a tushib ketdi, sovut uzra sumbul sochlari yoyilib ketdi. Jangchi qiz sham - shirini ko‘tarib, bazo‘r so‘z qotdi: “Men Gavharman, mening jangchi qizlarim halok bo‘ldi va men sizning sarkardangizni yakkama-yakka jangga chaqiraman”. Qo‘shin hayratdan baqirib yubordi, hali hech kim qudratli armiya bilan bunday mardonavor kurashmagan edi. Lashkarboshi qizga o‘tkir nigoh bilan qarab, ohis- ta shivirladi: “Mening ham shunday jangchilarim bo‘lsa edi…”. U otdan sakrab tushib, hurmat bilan Gavharga yaqinlashdi va uning ko‘zlariga qarab, Samarqandni ishg‘ol qila olmasligini, bu yerda uni tor-mor etishlari- ni anglab yetadi. Lashkarboshi bosh egib, Gavharning qo‘llaridan o‘pdi. O‘z jangchilariga yuzlanib, baland ovozda baqirdi: “Men Samarqand durdonasini ko‘rdim va ko‘rganimdan juda mamnunman. Uyga qaytamiz!” Chavandozlar otlariga minib, ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Sahnada otlar dupuri, tuyoqlarning jonli qadami meh- monlarni hayratga soldi, negaki, qora bayirlar to‘dasi hammani o‘ziga rom etgan edi. Navbat Buxoro baxshilariga keldi. Musiqa va raqsni o‘z ichiga olgan nafis harakatlar, jozibador va rang-ba - rang kuylar kishini maftun qildi. Xorazm – musiqa san’atining qadimiy markazlari- dan biri. Oshiqlar Xorazm dostonchilik an’analarining ilk kuychilari hisoblangan. Shoh qizi Shohsanam va G‘arib ismli kambag‘al yigitning muhabbati tarannum etilgan dostonda shoh G‘aribni yetti yilga yurtdan badarg‘a qila- di. Shoh qizini majburlab turmushga bermoqchi bo‘ladi. Shohsanam sevgilisining to‘y haqida eshitib, qaytishiga umid qilib, otasidan to‘yni ovoza qilish va xalq uchun qirq kecha-yu qirq kunduz ziyofat berishni iltimos qiladi. Shohsanamni turmushga berayotgani haqidagi xabar G‘aribning qulog‘iga ham yetadi. U katta qiyinchiliklar bilan bazo‘r tantananing 39-kuni yetib keladi. Jahon - gashta darvesh kiyimida G‘arib musiqiy tabrik sifatida qo‘shiq ijro etadi. Tanish ohanglardan Shohsanam sevgilisining ovozini taniydi. Mana shunday kompozitsiyalarga boy konsert dasturi, jonli ijro, ko‘rkam va naqshinkor mushaklar – bari-barisi bu tantana haqiqiy san’at ahli bayrami bo‘lganidan dalolat beradi. Xorijlik mehmonlarning ilti- moslariga ko‘ra tadbirdan so‘ng ham yangragan kuy- qo‘shiqlar ancha vaqt davom etdi. Bayram besh kun davom etgach, 12 ta nominatsiya bo‘yicha g‘oliblar aniqlandi. 1–3- o‘rin sohiblari va Gran- Pri g‘olibi o‘z statuetkalari va sovg‘alari bilan birga Sur- xon vohasining tarixiy obidalari tasviri tushirilgan katta portretlarning ham egasi bo‘lishdi. Demak, ular Surxon zaminining bunday esda qolarli taassurotlarini o‘z yurt- lariga borib ham tuyishadi. Bayram yakuniga yetdi, lekin farovon yurt egalari to‘y qilib, mehmon kutishdan charchamaydi. Alpomish- lar ulg‘ayadi, do‘mbirachi sozini, sibizg‘achi sibizg‘a- sini, qo‘bizchi qo‘bizini qo‘ldan tushirmaydi, negaki, bu bayram har ikki yilda bir marta bo‘lishi ko‘zda tutilgan. Yana bayramlarda uchrashguncha, deymiz. veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 5 Aziz va yagonamsan, jonajon O‘zbekistonim! – Gulchehra opa, avvalo, mamlakatimizning yuksak mukofoti bilan qutlaymiz. Yurtboshimiz qo‘llaridan mu - kofotni qabul qilib olayotganingizda qalbingizdan qan- day tuyg‘ular o‘tdi? – 8-mart – Xalqaro xotin-qizlar kuni munosabati bi- lan o‘tkazilayotgan bayramga taklif etishganda, ochig‘i, mukofot daragini eshitmagan ham edim. Ayollar kuni munosabati bilan tashkillashtirilgan tadbir, deb o‘yla- dim. Kutilmagan yangilik va hayajonlar o‘sha yerning o‘zida boshlandi. Birin-ketin yozuvchi-shoirlarning ayol- larini sahnaga taklif etishdi. Prezidentimizning shaxsan o‘zlari ijodkorlarning rafiqalariga mukofotlarni topshirdi - lar. O‘sha paytdagi hayajon, xursandchilikni ko‘rsangiz edi. O‘ngimda bo‘layotgan voqealar xuddi xayolimdan o‘tayotgandek. Hech birimizning ishongimiz kelmaydi. Yozuvchi-shoirlarning ayollariga orden-medallar beril - gani, davlat rahbarining o‘zi bayram bilan qutlagani- ni hech bir davlatda ko‘rmasak kerak. Bu, eng avva- lo, ada biyotga, ijodkor shaxsiga, uning mehnatlariga bo‘lgan e’tibor, rag‘batdir. Orden olganimdan so‘ng Yozuvchilar uyushmasi - dan ijodkorlar kelib tabriklashdi. Qo‘ng‘iroqlar orqali qutlashdi. Quchoq-quchoq gullar bilan kelib ko‘nglimni ko‘tarishdi. Erkin akani yo‘qotganimiz bilan do‘st-yaqin- larini yo‘qotmaganimizdan, qadrdonlar, do‘st-birodar tutinganlar ostonamizdan oyoq uzib ketishmaganidan suyundim. Yüklə 0,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|