29 - j a d v а 1
7—17 yoshlardagi o‘g‘il va qiz bolalarda jinsiy balog‘atga
yetish bosqichlarining kuzatilishi
Yoshi
0 ‘g‘H bolalar
Qiz bolalar
I
II
Ill
IV -V
I
II
Ill
IV Y
7
100
—
—
—
—
—
—
8
100
—
—
—
99
1
—
—
9
100
—
—
—
90
10
—
—
10
98
2
—
—
67
32
1
—
11
94
6
—
—
39
51
8
2
12
71
25
4
—
10
42
28
20
13
33
35
26
6
1
12
38
49
14
9
27
44
20
—
4
17
79
15
2
7
36
55
—
1
11
88
16
—
1
14
85
—
—
100
17
—
—
4
90
—
100
I 1 о v a: Har bir yosh guruhi b o ‘yicha mazkur bosqichlaming
kuzatilishi (foizlarda).
I bosqich
— pubertat oldi bosqichi (jinsiy balog‘atga
yetishdan oldingi davr). Bu davr ikkilamchi jinsiy belgilaming
b o ‘lmasligi (nam oyon bo ‘lmasligi) bilan xarakterlanadi.
II bosqich
— pubertat boshlanishi. 0 ‘g'il bolalarda tuxum -
don shakli biroz kattalashadi. Qovning ju n bosishi m inimal
b o ‘ladi. Junlar har-har joyda va to ‘g‘ri b o ‘ladi. Qiz bolalarda
ko ‘krak bezlari to ‘lisha boradi. Jinsiy lablar atrofini biroz ju n
bosadi. Bu bosqichda gipofiz keskin faollashadi, uning ge-
nodotrop va som atotrop vazifalari ortadi. Som atotrop gorm on-
lar ajralishining kuchayishi bu bosqichda qizlarda ko ‘proq
kuzatiladi. Bu esa ularda b o ‘y o ‘sish
jarayonlarining kuchayi-
shini ta ’minlaydi. Jinsiy gorm onlam ing ajralishi kuchayadi,
buyrak usti bezining vazifasi faollashadi.
75
III bosqich
— o ‘g‘il bolalarda tuxum donning kattalashishi
davom etadi. Jinsiy a ’zoning kattalashishi boshlanadi, asosan u
uzaya boradi. Qovda junlar qalinlashib, dag‘allashib, ularning
maydoni kengayib boradi. Qiz bolalarda sut bezlarining rivoj
lanishi davom etadi, jun qoplashi qov tom on kengayib boradi.
Qon tarkibida genodotrop gorm onlar miqdorining ortishi am al
ga oshadi. Jinsiy bezlar vazifalari faollashadi. 0 ‘g‘il bolalarda
somatotropik gormoni ajralishining kuchayishi bilan ularning
bo ‘yi o ‘sishi tezlashadi.
IV bosqich
— o ‘g ‘il bolalarda jinsiy a ’zo eniga kengaya bo
radi, tovush o ‘zgaradi, yuzlarga
sepkil chiqa boshlaydi, yuzlari-
ga, qo ‘ltiq osti va qovlariga jun chiqa boshlaydi. Qiz bolalarda
sut bezlari jadal rivojlana boshlaydi, badanning b a’zi joylarini
jun bosishi kattalarnikiga o ‘xshagan bo ‘ladi, biroq kamroq tar-
qaladi. Bu bosqichda androgen va estrogen gorm onlar kuchli
ajralib chiqa boshlaydi. 0 ‘g‘il bolalarda b o ‘yi jadal o ‘sishini
belgilab turuvchi som atotropinning yuqori darajasi saqlanib qo
ladi. Qiz bolalarda esa som atotropin miqdori kamayadi va mos
ravishda bo ‘yining o ‘sishi ham sekinlashadi.
V bosqich
— o ‘g‘il bolalarda jinsiy organlar va ikkilamchi
jinsiy belgilar to ‘la rivojlanib bo ‘ladi. Qiz bolalarda sut bezlari
va jinsiy a ’zolarining jun bilan qoplanishi
katta ayollarnikidek
b o ia d i. Bu bosqichda qiz bolalarda menstruatsiya turg‘un-
lashadi. M enstruatsiyaning yuzaga kelishi jinsiy balog‘at
davrining boshlanganidan dalolat beradi. Bu vaqtga kelib tu-
xum donlar urug‘lanishga tayvor yetilgan tuxum hujayralarini
yetiltirib chiqara boshlaydi.
0 ‘smirlarda suyak skletlari va muskul sistemasining jadal
o ‘sishi crtida uning ichki organlari — yurak, o ‘pka, oshqozon-
ichak yo‘llarining rivojalanishi ham m a vaqt ham ulguravermay-
di. Yurakning o ‘sishi qon tomirlari o ‘sishidan ilgarilab ketadi,
oqibatda qon bosimi ortadi va birinchi navbatda yurakning ish-
lashi qiyinlashadi. Yurakning yetarlicha ishlay olmasligi esa
o ‘g‘il va qiz bolalarda ko‘pincha bosh aylanishi, rangning oqa-
rishi holatlarining kuzatilishiga olib keladi.
B undan bosh
og‘rig‘i, tez toliqish, vaqti-vaqti bilan lanjlanib turish kabilar
kelib chiqadi. Jinsiy balog‘atga yetish davri tugashi bilan bun
day o ‘zgarishlar odatda izsiz yo‘qolib ketadi.
Rivojlanishning bu bosqichida gipotalamusning faollashuvi
munosabati bilan markaziy nerv sistemasi vazifasi ham sezilarli
76
darajada o ‘zgaradi. Emotsional jihatlar ham o ‘zgaradi. 0 ‘smir-
ning hissiyoti o ‘zgaruvchan, qaram a-qarshi b o ‘lib qoladi: o ‘ta
ta ’sirlanuvchanlik k o ‘pincha jizzakilik, tortinchoqlik bilan
uyg‘unlashib ketadi. H addan tashqari tanqidiylik va ota-
onasining qaram og‘iga betoqatlik namoyon bo ‘ladi. Bu davrda
b a’zan ishchanlikning pasayishi, asabiylik, seijahllik, yig‘loqilik
(ayniqsa, qizlarda menstruatsiya davrida) kabilar kuzatiladi.
Bu davrda o ‘smir
shaxsi jadal shakllana boradi, kattalik
hissi yuzaga keladi, qaram a-qarshi jins vakillariga munosabat
o ‘zgaradi, ularga qiziquvchanlik ortadi.
Jinsiy balog‘atga yetish davrida o ‘smir organizmining no r
mal jismoniy rivojlanishi muhim rol o ‘yiiaydi. Bu davrda turli
xil, servitamin ovqatlarni yetarlicha iste’mol qilish, shuningdek
ochiq havoda sayr qilish, sport bilan shug‘ullanish zarur.
Jinsiy balog‘atga yetishning alohida e ’tibor talab qiladigan
jihatlari ham mavjud.
Jinsiy balog‘atga yetish davrida o ‘smir organizmida, uning
ruhiyatida ro ‘y beradigan bunday tabiiy o ‘zgarishlardan xabar-
dor
b o iish lik , ularning sabablari, kechishi haqida aniqroq
m a’lumotlarga ega b o ‘lishlik «o‘smirlikdek» og‘ir, murakkab
davrni jiddiy, salbiy asoratlarsiz kechishini ta ’minlaydi. Buning
uchun birinchi navbatda shu o ‘smirlaming yaqin kishilari, ota-
onasi, o ‘qituvchilari hozirgi kun o ‘smir psixolgiyasi, psixo-
fizilogiyasi masalalariga oid eng zamonaviy ilmiy m a’lumotlar-
dan xabardor bo ‘lishi va o ‘smirlar bilan b o ‘ladigan o ‘zaro
munosabatlarda ulardan o ‘rinli foydalana olish malakalariga
ega bo‘lishlari lozim.
Dostları ilə paylaş: