67
26 - j a d v а 1
0 ‘smir organizmida ro‘y beradigan o ‘zgarishlar
haqida gaplashishlari o ‘smirlarda odam lar munosabatlarining
intim jihatlariga ko‘tarinki qiziqishni yuzaga keltirishi, erotik
a n ’analar va ilk seksuallikni rivojlantirishi mumkin. H ar ikkala
jins o ‘srnirlari uchun bu davrda ilk rom antik hislarning yuzaga
kelishi «birinchi muhabbat»ga duch kelishi, birinchi bo ‘salarni
olish kabilar m e’yoriy hoi hisoblanadi.
68
4.3. 0 ‘SMIRLIK AVTONOMIYALARI
0 ‘smirlik davrining xarakterli xususiyatlaridan yana biri —
bu davrda o ‘smirlarda kuzatiladigan o ‘smirlik avtonomiyasi ho-
latidir. 0 ‘smirlik avtonomiyasining huquqiy avtonomiya, em o
tsional avtonomiya, makoniy avtonomiya kabi turlari farqla-
nadi.
M aiu m k i, bola dunyoga kelgan kundan boshlab kim -
ningdir qaram og‘iga m uhtoj b o ia d i. O ta-onasi va boshqa
yaqinlari uni oziqlantiradi, kiyintiradi, tarbiyalaydi va bolani
m untazam nazorat ostida tutadi. Ular bolani har tom onlam a
q o ilab -q u w atlab turadilar va bola bunday qoilab-quw atlash,
daldalarga muhtojlik his etib turadi.
0 ‘sm irlik davrida esa bola o ‘z hayotini, xavfsizligini
ta ’minlash borasida nisbatan mustaqillikka erishadi. Endi u
o ‘zini-o‘zi himoya qila olishi, lozim b o isa o ‘zi o ‘z imkoniyat-
lari darajasida m ehnat qilib, yetarli darajada darom ad qilishi,
o ‘z ehtiyojlarini mustaqil ravishda o ‘zi qondira olishi mumkin
bo iad i.
Yuqorida keltirib o ‘tilgan huquqiy avtonomiya ayni vaqtda
bola o ‘sm irlik yoshiga yetishi bilan unga qator huquqiy
im koniyatlar berilishi bilan xarakterlanadi. Bu davrda bola
yuridik shaxs hisoblanib, ovoz berish huquqiga ega b o iad i.
M abodo bu davrda o ‘smir ota-onasi ajralib ketgudek b o isa, bu
holatda o ‘smirning qayerda va kim bilan qolishi bola xohishiga
qarab hal etiladi. Shuningdek bola bu davrda o ‘z imkoniyati-
dan kelib chiqqan holda rasmiy ravishda jismoniy m ehnat bilan
shug‘ullanishi ham mumkin. Lozim b o isa , ulardan o ‘z xatti-
harakati, qiliqlari uchun javob berishi ham talab qilinadi. Shu
kabi huquqiy imkoniyatlarga ega b o iis h va bundan o ‘smiming
xabardorligi uning huquqiy avtonomiyasining yuzaga kelishini
ta ’minlaydi. Bunday avtonomiyaga ega b o iis h o ‘smirda o ‘z
xatti-harakati uchun javobgarlik, m as’uliyatlilik hissini yuzaga
keltiradi.
0 ‘sm irlik avtonom iyalaridan yana biri — em otsional
avtonomiyadir. M aiu m k i bola dunyoga kelgan ondan boshlab
u onasi va atrofidagilarning emotsional, hissiy q o ila b -q u w a t-
lashiga, m ehr-m uhabbatini nam oyon qilishiga, erkalashiga
ehtiyoj his qiladi. Shuning uchun ham ilk bolalik yoshidagi,
maktabgacha va kichik m aktab yoshidagi bolalarni suyub,
69
erkalab ularni quchib, boshini silab, yoqimli gaplar va m uom a-
la bilan ularga hissiy yaqinlik namoyon qilinsa, ular bundan
quvonib, xursand b o la d ila r va erkalayotgan shaxsga nisbatan
talpinadilar. Buni yosh bolalarning onasiga suykalishi, ulam ing
pinjiga suqilishi, ularga erkalanishi hollarida kuzatishim iz
mumkiri. Shuningdek, bolalar o ‘z tengdoshlari bilan boiad ig an
o ‘zaro munosabatlarida nizo-tortishuvlarga duch kelganida va
ayniqsa, tengdoshlaridan «jabrlanganda», «yengila boshlagani-
dan», ota-onasidan va atrofidagi yaqinlaridan emotsional dal-
da, hissiy qo ‘1 lab-quw atlash kutadi va bu borada ularga m uro-
jaat qiladi. Agar o ‘z vaqtida shu hissiy daldani ola olsa, o ‘zini
erkin, tetik, g‘olib his qiladi va ular bilan quvonib yuradi.
0 ‘zining kichkinagina hayotida duch kelgan «muammolari»ni
hal qilishda kattalar yordamiga muhtojlikni his qiladi, ulardan
m untazam foydalanishga intiladi.
0 ‘smirtik davrida esa aksincha, o ‘smir endi «yosh bola»
emas, endi u «katta odam» katta odam esa mustaqil boiishi,
o ‘z m uam m olarini o ‘zi hal qilishi kerak. Bu davrda kattalar
yordamiga murojaat qilish tengdoshlar tom onidan qoralanadi.
Va buni o ‘smirning o ‘zi ham xohlamaydi. Bu davrda o ‘smir-
larga kattalar tom onidan oldingidek ko ‘rsatiladigan iltifot,
erkalashlar erish tuyuladi. Endi ular o ‘zlarini erkalab, silab siy-
pashlarini, «arzimagan narsalar» uchun kattalar tom onidan
bildiriladigan olqishlami «yoqtirmaydi». Endi ular atrofdagi-
larni hissiy q o llab -q u w atlash larid an xoliroq b o lish g a, o ‘z
m uam m olarini o ‘zlari shaxsan hal qilishga intiladilar. Oldinlari
ko‘chada, bog‘chada, maktabda yuz bergan voqealar haqida
uyidagilarga shikoyat qilib ota-onasidan yordam so‘ragan
bolsalar, endi oiladan tashqarida birontasidan dakki eshitib,
kaltak yeb kelgan taqdirda ham bu haqda ota-onasiga
bildirmaslikka harakat qiladi va im kon qadar ota-onalarini
uning «ishlariga» aralashmasliklarini xohlaydi. Bulaming bar-
chasi o ‘sm irlarda bevosita kuzatiladigan em otsional avto-
nomiyaning ta ’siridir.
0 ‘sinirlarda kuzatiladigan avtonomiya holatining yana biri
makoniv avtonomiyadir. Bunga ko‘ra o ‘smirlar im kon qadar
o ‘z xonasida yo lg lz qolishga, biron-bir ishni bajarayotgan yoki
biron-bir joyda b o ig a n vaqtlarida im kon qadar yo lg lz b o lis h
ga, ayniqsa, o ‘z ota-onasi, oila a ’zolari nazaridan chetroqda
b o lish g a , o ‘z o ‘y-xayollari bilan m ashg‘ul b o iib vaqt
70
o ‘tkazishga intilib qoladi. Suhbatlashsa ham asosan o ‘z teng-
doshlari, yaqin o ‘rtoqlari bilangina m uloqotda bo ‘lib o ‘z ota-
onasi bilan imkon qadar kam roq m uloqotda b o ‘lishga intilib
o ‘zi bilan o ‘zi ovora bo ‘lib qoladi. Ayni vaqtda o ‘smirda kuza-
tilayotgan bu hodisalaming asl sababini tushunm agan ayrim
ota-onalar ularning bunday holatidan xavotirlanib, ular bilan
oldingiga qaraganda ko ‘proq qiziqib qoladilar. Boshqacha qilib
aytganda ularning avtonomiyasiga «bostirib kiradilar». Buni esa
o ‘smirlar yoqtirmaydi. Bunday holatlar o ‘sm irlar va ularning
ota-onalari o ‘rtasidagi o ‘zaro m unosabatlarida kelishmovchilik-
lar, nizolarning yuzaga kelishiga asos b o ‘lishi mumkin.
Yuqorida qisman to ‘xtalib o ‘tganimizdek o ‘smir m hiyatida
kuzatiladigan xarakterli xususiyatlardan biri ularning o ‘ta ta ’sir-
lanuvchan, jizzaki, qo'rs, sal narsaga xafa bo'lishi uning hissiy
noturg‘unligi ifodasidir. Bunday holatlarning yuzaga kelish
sabablaridan biri bevosita jinsiy balog‘atga yetish, ichki sekre-
tsiya bezlari, ayniqsa jinsiy bezlar vazifalarining faollashuvi va
shular bilan bog‘liq holda o ‘smir organizmida ro ‘y beradigan
psixofiziologik o ‘zgarishlar bilan bog‘liqdir.
M a’lumki, o ‘smirlik davrida o ‘smirning «men»i qaytadan
shakllana boradi. Uning atrofidagilarga, ayniqsa, o ‘z -o ‘ziga
b o ‘lgan munosabati, qiziqishlari, qadriyatlari yo‘nalishi keskin
o ‘zgaradi. U ning o ‘z shaxsiga b o ‘lgan e ’tibori kuchayadi.
0 ‘smirlik davrida shaxs egotsentrizmi boshqa davrdagilarga
qaraganda eng yuqori darajaga yetadi. Bu davrda o ‘smir o ‘z
shaxsiyatini boshqalardan ustun qo‘yadigan, o ‘ziga ko ‘proq bi-
no qo ‘yadigan b o ‘lib qoladi. Shu davrda o ‘g‘il bolalarda ham ,
qiz bolalarda ham shunchaki kattalarga taqlid qilib emas, balki
tom m a’noda o ‘zining xatti-harakatini nazorat qilish, o ‘zining
yurish-turishi, kiyinishi, tashqi ko ‘rinishiga astoydil e ’tibor
berish, pardoz-andoz bilan shug‘ullanish kabi holatlar kuzatila-
di. Biroq bu davrdagi endokrin sistemasi faoliyati, epofiz, jinsiy
sekretsiya bezlari ajratib chiqaradigan gorm onlar ta ’siri ostida
o ‘smir organizmida va tana tuzilishida o ‘zgarishlar ro ‘y beradi.
U ning tan a tuzilishi proporsiyasi buziladi (u nisbatan
beso‘naqayroq bo ‘lib qoladi), tovushlari o ‘zgarib, do ‘rillab qo
ladi. Jinsiy balog‘atga yetishning boshlanishi bilan yuzlariga
husnbuzar chiqa boshlaydi. Bulaming barchasi o ‘smir uchun
kutilmagan, uncha xush kelmaydigan holatlardir va aynan ana
shu holat o ‘smiming ta ’sirlanuvchanligini, jizzakiligini ortishiga
71
olib keladi. Shu davrda o ‘smirning tashqi ko‘rinishi, shaxsi-
yatiga oid bildirilgan arzimagan nojo‘ya gap uning uchun jiddiy
salbiy kechinmalarga asos b o ‘lishi mumkin.
Dostları ilə paylaş: |