Qafqaz Universiteti Nəşri
Yüklə 5,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
28 29 II FéSİL Xarakter vŠ xasiyyŠt 2.1. Xarakter Sosial Psixologiyada öyrənilən məsələlərdən biri də uşaq və yeniyet‐ mələrin xarakter və xasiyyətlərinin dərindən öyrənilməsidir. Xarakter in‐ san psixikasında yaranan fərdi fəaliyyət və davranış xüsusiyyətlərinin məcmusudur. Hər bir insan özünəməxsus psixikaya və təkrarolunmaz xarakterə malikdir. Psixikada fərdi fəaliyyət və davranış xüsusiyyətlərinin formalaşması şəxsin doğulduğu elə ilk gündən başlayır. Bu formalaşma yaşamaq mərhələləri üzrə insanın fizioloji inkişafının və sosiallaşmasının bütün proseslərini əhatə edir. Beləliklə də, xarakterik fəaliyyət və davranış xüsusiyyətlərinin forma‐ laşması psixikada mərhələli fəaliyyət proseslərinin təsiri altında baş verir. Bu özünəməxsus fərdi formalaşma xüsusiyyətlərinə psixikanın ümumi‐ psixoloji, bioloji və sosial proseslər sistemi daxildir. Məsələn, psixikanın zehni aktivliyi həmin şəxsin xarakterində müəyyən fərqləndirici sosial‐ psixoloji xüsusiyyətlər yaradır. Əksinə, psixikası çox olan fiziki fəaliyyət aktivliyinə meyilli olan insanların xarakterində isə digər fərqli xüsusiy‐ yətlər formalaşır və sairə. Bu formalaşma prosesləri təbii proseslərdir. Çünki “insan”, “psixika” və “xarakter” məfhumları özünəməxsus təkrar‐ olunmaz xüsusiyyətlər sistemidir. Xarakterin yaranıb tam təkmilləşməsi psixikada zehni, fiziki və sosial fəaliyyət xüsusiyyətlərinin artıq formalaşması deməkdir. Çünki xarakter bizim fəaliyyət və davranışlarımızın təhrikedici subyektiv motivlərini təş‐ kil edir. Ona görə də insanlar cəmiyyət daxilində öz xarakterlərinə uyğun fəaliyyət göstərir və yaşayırlar. Psixikada xarakterin yaş mərhələləri üzrə formalaşması açıq şəkildə hiss olunur. Onun üçün də hər yaş mərhələsinin öz xarakterik xüsusiy‐ yətləri olur. Psixika təkmilləşdikcə, inkişaf etdikcə xarakter də ümumiləşir, bütövləşir. 23 23 Şükran Dədəyev, “Psixika” (səh 393 – 394) Uşaq və yeniyetmələrin inkişafının sosial‐psixoloji məsələləri 30 Xarakter sözü şəxsiyyət sözü ilə sinonimdir. Xarakter insan xüsusiyyət‐ lərinin cəmi olub, insanın fiziki və zehni fəaliyyətlərinə cəmiyyətin verdiyi dəyərdir. Xarakter, içində yaşadığı cəmiyyətin mentalitetinə və əxlaq qa‐ nunlarına görə yaranır və qiymətləndirilir. Tərbiyəli insan dedikdə, yaxşı, gözəl, doğrunu yerinə yetirən, insanları sevən kimi başa düşülür. Bunların əksini özündə əks etdirən insan isə xaraktersiz hesab olunur. Bu məsələnin təlim psixologiyasında əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, bunlar uşaq və yeniyetmələrin ailə, məktəb və cəmiyyət içində hərəkət və davranışlarını formalaşdırır. Belə ki, uşaq və yeniyetmələr böyüklərlə mü‐ nasibətdə olarkən onların davranışlarından təsirlənib özlərini böyüklər kimi göstərməyə çalışırlar. Bu hal və davranışları öz övladlarında müşa‐ hidə edən valideynlər, belə bir halın övladlarında vərdiş halına keçməməsi üçün psixoloji təzyiq göstərməmək şərti ilə tədricən qarşısını almağa çalış‐ malıdırlar. İnsan psixologiyasında və onun şəxsiyyətinin inkişafında əsas məsələ‐ lərdən biri də xarakterdir. Xarakteri tədqiq etmək cəhdləri hələ qədim zamanlardan olmuşdur. Xarakterin təsnifatı üzrə ilk cəhd Platona məxsus‐ dur. O, etik prinsiplər əsasında xarakterin tipologiyasını yaratmışdır. Qə‐ dim yunan ədəbiyyatında Afina cəmiyyətində yayılmış xarakter tipologi‐ yasını Teofrast təsvir etmişdir. Xarakterin tədqiqində zahiri görünüşlə onun müəyyən şəxsiyyət tipinə məxsusluğu arasında bağlılıq haqqında elm, yə‐ ni fizionomika əhəmiyyətli dərəcədə öz təsirini göstərmişdir. XIX əsrin birinci yarısında xarakter haqqında elmi fikirlər yaranmağa başladı. Frenologiyanın yaradıcısı Qall insan xarakterinin təşəkkül tapdığı 27 elementar psixi xüsusiyyəti sadalayır. Onların arasında artıb‐törəmə instinkti, övlada məhəbbət, bağlılıq, dostluq, dağıdıcı instinkt, mübarizə və özünümüdafiəyə meyilliliyi qeyd etmək olar. 24 Xarakter nədir? Xarakter irsidirmi, yoxsa sonradan yaranan haldır? Xa‐ rakterin hansı xüsusiyyətləri vardır? Xarakter dəyişə bilərmi? Şəxsiyyətin inkişafında xarakterin rolu böyükdür. Xarakter insanda irsidir. İrsi xüsusiyyətlərə malikdir. Lakin sonradan qazanılma xüsusiy‐ yətləri də özündə cəmləşdirə bilir. Xarakterin idarə olunan və idarə olun‐ mayan tipləri vardır. İdarə olunan tipə malik olan uşaqlara istiqamət verdikdə, onlar daima özlərini maarifləndirməklə bilik toplayaraq, qarşılarına çıxan çətinliklərin öhdəsindən gəlməyə çalışırlar. 24 S. Seyidov, M. Həmzəyəv, “Psixologiya” (səh. 399) II Fəsil. Xarakter və xasiyyət 31 Nümunə (uşaqlara görə): – Azər, oğlum, dərsdən gələndən sonra yeməyini ye və dərslərinə başla. – Baş üstə, ana! (Azər dərsdən gələndən sonra ona verilən tapşırıqları yerinə yetirdi). İdarə olunmayan uşaqlar isə ailə və cəmiyyət içərisində məsələni öz bildikləri kimi həll etmək istəyirlər. Məsləhətə və tövsiyələrə o qədər də önəm vermək istəmirlər. Çünki cəmiyyət içərisində uğur qazanmaq üçün inad etməyə üs‐ tünlük verirlər. İdarə olunmayan uşaqlarda maraqlı xüsusiyyətlərdən biri də onlara qarşı edilən müraciətin hansı formada olmasına həssaslıqla yanaşma‐ larıdır. Yəni bir sözü tez‐tez xatırladaraq və ona əmr formasında göstəriş ve‐ rilməsini xoşlamırlar. Nümunə: – İlqar, oğlum, bu nədir, mən sənə nə tapşırmışdım? Deməmişdimmi ki, dərsdən gələndən sonra çörəyini ye və dərslərinlə məşğul ol? Bu vaxta qədər niyə bun‐ ları yerinə yetirməmisən?! İlqar, valideyninin bu sözlərindən heç də təsirlənmir, öz bildiyinə davam edir. Yüklə 5,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|