Qapaq yumsaq indd

A su dün nd n sabaha
72
d r c  gizli saxlayırdılar. Bu sirri is
sas n kils  ba çıları v  böyük 
nüfuza malik erm ni feodalları bilirdil r.
Görk mli Az rbaycan müt f kkiri Mirz   C lil 1906-cı ild
“Molla N sr ddin” jurnalında çap etdirdiyi “Axund il  ke i in v zi”
felyetonunda erm nil rin apardı ı t bli atla ba lı yazırdı (h min
felyetonu oldu u kimi veririk):
“ r van quberniyasında bir k nd var, adı Samanlıqdır. K ndin
camaatı yarıya q d ri erm ni v  yarısı müs lmandır.
Bir gün atla h min k ndin mülk darı R him b y  qonaq ge-
dirdim. Yay f sli idi. Uca atın üstünd  oturub k ndin alçaq divar-
larından h y tl rin hamısını görürdüm. H y tin birind  bir erm ni
arvadı toyuq-cüc y   d n s pirdi, bir h y td  bir müs lman arvadı
çay k narında qab yuyurdu. H y tin birind  bir erm ni u a ı a a-
cın kölg sind  oturub kitab oxuyurdu. Bir h y td  on iki-on üç ya-
ında bir müs lman u a ı pi iyin quyru una ip ba layıb h y tin o 
t r fin -bu t r fin  qaçırdı v  pi ik movuldaya-movuldaya dalı-dalı
h r k t edirdi.
H y tin birind  böyük tut a acının kölg sind  bir neç  erm ni
oturub çör k yeyirdil r. Ke i  ayaq üst  durub sa
lini yuxarı qaldı-
rıb danı ırdı. st yirdim keçib ged m, lakin h min ke i d n bir söz 
e idib atı saxladım. Ke i  uca s sl  üç d f  dedi: hayreniq, hayreniq, 
hayreniq (“hayreniq” erm ni dilind  “v t n” dem kdir).
Çünki m n erm ni dilini ba a dü ür m, bir q d r dayandım ke-
i in sözl rin  qulaq asam. Bu h y tin o biri t r find  müs lman
danı ı ı e itdim. Atı qaba a sürüb gördüm ki, küç  ayrımında diva-
rın kölg sind  dörd müs lman oturub. Bunların birisi Axund Mol-
la Qurbanqulu idi. Bu axundu m n çoxdan tanıyırdım, özü d
ran
hlidir. Molla Qurbanqulunun  lind  bir kitab var idi. Molla kitabı
oxuyurdu v  k ndlil r diqq ti-tam il  qulaq asırdılar.
Ke i  uca s sl  k ndlil r  bu sözl ri deyirdi:
– Erm ni mill tinin dünyada üç sevgili balası var: “v t n”,
“mill t” v  “dil”. V  n  q d r ki, biz h min üç sevgili balaların yo-

---

Tarix unutqanlı ı sevmir
73
lunda f da olma a qadirik, n  olmasın h midiyy
sg ri v  kürdl ri,
n  Rusiyanın qalitsinl ri v  n  z man nin qeyri bir tayfası erm ni
mill tinin balasına x l l yetir  bilm y c kl r.
Ke i in bu sözl rind n sonra Qurbanqulunun s si g ldi. Molla 
kitabdan bu sözl ri oxuyurdu: “Babi h ftum”.
g r bir  xs yata, 
yuxusunda h c m t gör  h min
xs dünyada heç bir b laya v  na-
xo lu a giriftar olmayacaq”.
Ke i in bel  bir s si g lirdi: “Ey m nim erm ni qarda larım,
dünya x lq olunandan indiy  kimi erm ni tayfası müxt lif mill tl -
rin cövr v  zülmün  düçar olub. Qarı qalar at nalının altında zil n
kimi, erm nil r d  qüvv tli v  bimürv t tayfaların yumruqlarının
altında hambal olublar, bununla bel  erm ni ölüm halında can ver -
ver , yen  deyib: “v t n, v t n, mill t, hayreniq!”. Ey m nim qar-
da larım n  q d r ki, mill t, dil v  v t n yolunda f da olma a biz qa-
dirik, c mi dünyanın tayfaları mütt fiq olub bizim üstümüz  hücu ma 
g ls l r, biz yen  onların qaba ında dayanıb dilimizi v  v t nimi zi 
mühafiz  ed  bil c yik.”
Mollaqulu k ndlil r  deyirdi: 
“A acın altında suyun qıra ında bövl etm k yax ı deyil, çünki 
h zad, cinn ,
yatin insana z r r yetir r. Ç r nb ,
nb   v   t k
günü q biristana v  hamama getm k olmaz: bu günl rd
cinn  v
divl r q bristana v  hamama c m olub qonaqlıq ed rl r v   h min
gün bunların bayramıdır.  nsanı görs l r z r r yetir rl r.  g r h r
k sin ba ına bel  bir q za g ls , durmayıb g lsin m nim yanıma,
vaxtik n ona “h ft h sar” duası yazım...”
Bir m s l ni diqq td  saxlamalıyıq ki, xain, hiyl g r, qulluq-
baz v  qılıqbaz erm nil r ba lıca m qs dl rin , niyy tl rin  çatmaq 
üçün s rv tl rind n, din-imanlarından, qız-g linl rind n, onlar üçün 
müq dd s n  varsa, hamısından keçm yi bacarıblar. Bunlar is  i  yara-
mayanda sui-q sdl r, terrorlar düz ldibl r, satqınçılıqla m hv etdiribl r. 
Bel likl   d  vahid Erm nistan kimi xülya il  bütün Qafqazı
erm nil dirm k üçün onlar münt z m olaraq soyqırımlar tör dir, 

---

A su dün nd n sabaha
74
yerli halinin xüsusil , az rbaycanlıların deportasiyası, do ma yurd 
yerl rind n qovulması üçün h r cür çirkin niyy t
l atıblar. B
r
tarixind  görünm mi  v h ilikl rl  mü ayi t olunan bu qır ınlar za-
manı t p d n-dırna a q d r silahlanmı  erm nil r k ndl r  basqın
edir, dinc  halini v h ic sin  öldürüb, qocalara, u aqlara, qadınlara
olmazın i g nc l r verir, abid l rimizi da ıdır v  yandırırdılar.  nsan-
lıq simasını itirmi  bu ba k s nl r k ndl ri yandırıb kül  dönd rir, 
m scidl ri da ıdır, dini kitabımız olan “Quran”ı t hqir edirdil r. 
Az rbaycanda erm nil rin at oynatdı ını gör n qarda  Türkiy
dövl ti 1918-ci ilin d h tli mart qır ınından sonra öz xilaskar or-
dusunu Nuru Pa anın komandanlı ı altında Az rbaycana gönd rdi.
Osmanlı Türk ordusu köm y  vaxtında yeti m s ydi, da nak qo un-
ları bütün Az rbaycanı xarabazara çevir c kdi. Özünü yetir n türk 
qo unları dü m nl  Göyçayda rastla ıb, el  ilk h ml l rd n onları
darmada ın etdi. 
Mirz   C lil Az rbaycanın srin vv ll rind  olan v ziyy tini
q l m  alark n bel  yazırdı: “Bu gün K rb la meydanı Az rbay-
can dakı  v t np rv rlik meydanıdır. H r kimin ür yind  bir cüzi din, 
namus, v t n hissi varsa, oranın qeydin  qalmalıdır! Axmalı qanları-
mız, ehsan verm li pullarımız varsa, gözümüzün qaba ında ür kl ri
parçalayan Az rbaycan mat mgahı durur.
Bu gün  n böyük ibad t, n birinci din v  v t np rv rlik oraya 
köm k etm kdir...”
1919-cu il aprel ayının 3-d  Az rbaycan Cümhuriyy ti Daxili 
l r Nazirliyi  amaxı q za r isinin Fövq lad  t hqiqat komissiyası-
nın h min q zanın 3 polis sah si (Q biristan, M dr s  v  Ka un) üzr
erm nil r t r find n da ıdılmı   k ndl rin siyahısı gönd rilmi dir. 
H min siyahıya Q biristan polis sah si üzr  19, M dr s  polis sah si
üzr  41 v  Ka un polis sah si üzr  26 k ndin (c mi 86 k ndin) adı da-
xil edilmi dir. Fövqalad  t hqiqat komissiyasının amaxı q zasının
ayrı-ayrı k ndl ri üzr  apardı ı t hqiqatların –  ahid ifad l ri,
z r rç k nl ri dindirm  protokolları, r smi idar l rin halinin sayı

---