Qarabağda həlak olmuş şə
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Локк Джон.
- MoKTecKte III.JI. H36paıınbie npoH3BeaeHH5i. M., 1955, s.289. 589
ilqar Məmmədov ali hakimiyyətə kimin sahib olmasından asılı olmayaraq, o, hakimiyyəti improvizə olunmuş qərarlar vasitəsilə deyil, xalq tərəfindən elan edilən və xalqın özünə məlum olan sabit qanunlara uyğun, mübahisələri həmin qanunlar vasitəsilə həll edən qərəzsiz və ədalətli hakimlərin köməyi ilə həyata keçirməli və ölkə daxilində gücü yalnız həmin qanunları həyata keçirərkən, xaricdə isə ölkəyə dəyə biləcək zərərin qarşısını almaq, vurulmuş zərərin ödənilməsini təmin etmək və onu işğallardan qorumaq üçün tətbiq etməlidir».'' C.Lokkun «yaratdığı» dövlətdə qanunlar insanların ayrılmaz təbii hüquqlarını və azadlıqlarını tanıyır, dövlət hakimiyyəti isə qanunverici, məhkəmə və federativ hakimiyyətlərə bölünür. O, bu cür dövlət hakimiyyətini despotik hakimiyyətin antipodu hesab edir. Hakimiyyət qeyri-qanuni olduqda isə xalqın onu devirmək hüququ yaranır. Klassik liberalizmin bir çox müddəaları, məhz C.Lokk tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Onun fikrincə, qanunun yüksək nüfuza malik olmasının səbəbi insan azadlığının təmin edilməsinin, fərdin müxtəlif özbaşınalıqlardan qorunmasının həlledici vasitəsi olması ilə bağlıdır. Şəxsiyyət azadlığı qanunun qadağan etmədiyi bütün hallarda fərdin öz hüquqlarına uyğun qaydada fəaliyyət göstərməsi və başqasının iradəsindən asılı olmamasından ibarətdir. Fərdin öz istəyinə və iradəsinə uyğun fəaliyyət göstərə bilmək azadlığı başqalarının maraq və mənafelərinin nəzərə alınması qaydasında reallaşmalı və bütövlükdə siyasi orqanizmin ayrılmaz dəyərlərindən biri kimi çıxış etməlidir. Azadlığın təmin edilməsi isə məhz dövlət tərəfindən təmin edilən və hakimiyyətin özünün fəaliyyətini idarə edən qanunlar vasitəsi ilə mümkündür. Qanun olmayan yerdə azadlıq da ola bilməz. Fransız filosofu və hüquqşünası Ş.L.Monteskye hakimiyyətdən sui-istifadə hallarının və onun qəsb edilmə imkanının aradan qaldırılması üçün dövlət hakimiyyətinin müxtəlif qollara ayrılmasını zəruri hesab edirdi. O, C.Lokkdan fərqli olaraq, hakimiyyətin
Сочинения в трех томах. Том 3. S. 337. 588
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi iki yox, üç müstəqil qolunun fəaliyyətinə ehtiyac görürdü. Mon- teskyeyə görə, hakimiyyətlərin bölünməsi və hakimiyyətin müxtəlif qollarının qarşılıqlı olaraq bir-birini qanunsuzluqlardan çəkindirməsi siyasi azadlığın əsas şərtidir. Bunun üçün, həm də elə bir dövlət quruluşu gərəkdir ki, burada heç kim başqasını qanunun icazə vermədiyi hərəkətləri etməyə məcbur edə bilməsin, eyni zamanda, qanunun icazə verdiyini etməkdən də çəkindirməsin.'' Monteskye hesab edirdi ki, insan azadlığı qanunlardan və hakimiyyətin müvafiq qaydada təşkilindən asılıdır. Hakimiyyətin üç qola ayrılaraq təşkil olunması insanlarda öz təhlükəsizliklərinə inam yaradır və beləliklə, İnsan hakimiyyətdən qorxmadan yaşaya bilir. Belə şəraitdə insanlar qanunların icazə verdiyi hər bir hərəkəti edə bilmək hüququ əldə edir ki, bu da insanın azad olması deməkdir. Cəmiyyətdə insanın azadlığını təmin edən qanunların əsasında isə insanın ayrılmaz, təbii hüquqları durur. Müasir tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, Monteskye liberal görüşlərin, dəyərlərin hakimiyyətlərin bölünməsi mexanizmi ilə əlaqəsinin konstitusion qaydada möhkəmləndirilməsi ideyasını daha əsaslı şəkildə şərh edə bilmişdir. XVII-XVIII əsrlərdə siyasi-hüquqi fikrin inkişafı ictimai-siyasi proseslərə təsir göstərərək ictimai şüurda təbii hüququn hökmdarların hakimiyyətini, dövlət hakimiyyətini məhdudlaşdıran demokratik hüquqların mənbəyi kimi qəbul edilməsinə səbəb olmuşdur. Konstitusionalizminin İnkişafında da həmin tendensiya mühüm rol oynamışdır. Məsələn, Amerikada Cənubi Karolina ştatının birinci konstitusiyasını C.Lokkun özü hazırlamışdır. Lakin sonradan ABŞ-ın konstitusiyası hazırlanarkən hakimiyyətlərin bölünməsi məsələsində Monteskyenin daha mükəmməl olan nəzəriyyəsinə üstünlük verilmişdir. Fransada 1791 və 1795-ci illərdə qəbul edilən konstitusiyalarda da təbii hüqüq nəzəriyyəsinin əsas müddəaları əks olunmuşdur. MoKTecKte III.JI. H36paıınbie npoH3BeaeHH5i. M., 1955, s.289. 589 ilqar Məmmədov Hüquq fəlsəfəsi üzrə tanınmış mütəxəssis, Böyük Britaniya Parlamentində Lordlar Palatasının üzvü Dennis Lloyd yazır ki, ABŞ konstitusiyası əhəmiyyətli dərəcədə təbii hüquqa əsaslanan sənəddir. Həmin konstitusiya müasir dünya üçün miras qoyulmuş təbii hüququn mühüm bir hissəsini özündə əks etdirmişdir. «ABŞ konstitusiyası qanunu qırılmaz şəkildə hüquq və azadlıqlar anlayışı ilə bağlamaqdan əlavə, dünyəvi hüquq tərəfindən müəyyənləşən digər hüqüq və vəzifələr kimi, təbii hüququn qanunla təmin edilərək məhkəmə müdafiəsinin predmeti ola bilməsi ideyasını da möhkəmlətdi. Bundan əlavə, həmin hüquqlar Konstitusiyada yazıldığına görə, onlara xüsusi üstünlük verildi və bu da məhkəmələrə imkan verdi ki, həmin hüquqlarla istənilən digər qanunlar və hüquqi aktlar arasında konflikt baş verdikdə onları ali qüvvəyə malik olan normalar kimi qiymətləndirsin. Beləliklə, tarixdə ilk dəfə olaraq elə bir mexanizm yaradıldı ki, onun vasitəsilə təbii hüquqlar hüquq sisteminə daxil edilərək qanuni və riayət olunması vacib olan hüquqlar kimi tanındı».'' Humanist ideyaların, təbii hüquq nəzəriyyəsinin, liberalizm konsepsiyasının təsiri altında XVIII-XIX əsrlərdə sürətlə dəyişən ictimai-siyasi şəraitdə şəxsiyyət azadlığı, formal hüquqi bərabərlik, mülkiyyətin toxunulmazlığı və s. məsələlər ön plana çəkilmiş və «hüquqi dövlət» nəzəri və praktiki problem kimi alman filosoflarının, hüquqşünaslarının tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Müasir
tədqiqatçıların fikrincə, hüquqi dövlətin fəlsəfi əsasları müfəssəl şəkildə ilk dəfə məhz alman filosofu İ.Kant tərəfindən açıqlanmışdır. İ.Kantın verdiyi layihəyə görə, dövlət idarəetməsi elə təşkil olunmalıdır ki, xalqın tabeçiliyinin təmin edilməsinə yönələn həmin idarəetmənin bütün empirik formalarını azadlığı əsas prinsip kimi ehtiva edən rasional bir forma əvəz edə bilsin. Belə bir forma, qanunun heç nədən asılı olmadan cəmiyyətin bütün üzvlərini, o cümlədən dövləti özünə tabe etməsinə imkan verən hüquqi dövlət quruluşunun əsası kimi çıxış edir. Kant «hüququn Ллойд Деннис. Идея права. S.96. 590 Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|