Qarabağda həlak olmuş şə
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
ilqar Məmmədov sının xarakterizə edilməsi üçün, həm sözün dar mənasında (dövlət idarəçiliyinin üsul və metodlarının məcmusu), həm də geniş mənasında (dövlət hakimiyyəti strukturlarının ictimai həyatın və dövlət həyatının hüquqi əsaslarına münasibətinin xarakteri, rəsmi konstitusiya və hüquqi formaların siyasi reallığa uyğun olma dərəcəsi, insanın demokratik hüquqlarının və siyasi azadlıqlarının təmin olunma səviyyəsi) başa düşülə bilən «siyasi rejim» anlayışı mühüm əhəmiyyətə malikdir».'' Lakin bizim bununla razılaşmağımız heç də «dövlət rejimi» anlayışından istifadə etməkdən imtina etməyimiz kimi başa düşülməməlidir. Belə hesab edirik ki, bu səviyyədə terminoloji məsələ ilə bağlı mübahisə aparmaq bir o qədər də vacib deyil və həm «siyasi rejim», həm də «dövlət rejimi» anlayışlarından istifadə etmək olar.
Nəzəriyyəçilər dövlətin formasının üç elementli bölgüsündən danışarkən, idarəetmə formasının, dövlət quruluşu formasının və siyasi rejimin (dövlət rejiminin) müxtəlif variantlarda təzahür olunmasına xüsusi diqqət verirlər. Həmin üç forma dövlət hakimiyyətinin təşkili və həyata keçirilməsi qaydasını, dövlət hakimiyyətinin ərazi üzrə təşkil olunması üsulunu, mərkəzi və yerli hakimiyyət orqanları arasındakı qarşılıqlı əlaqə qaydalarını və dövlət hakimiyyətinin həyata keçirilməsinin üsul və metodlarını əks etdirir. Onlar hər bir konkret dövlətdə özünəməxsus cəhətlərə malik olur və buna görə də həmin formaların müxtəlif variantları yaranır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, dövlətin özü, mahiyyəti və məzmunu tarix boyu dəyişilmədən eyni cür qalmadığı kimi, dövlətin forması da iqtisadi, ictimai-siyasi, ideoloji və s. faktorların təsiri ilə modifikasiya olunmuş, dəyişikliklərə məruz qalmış, inkişaf etmişdir. Hər bir konkret dövlətin forması da, bu cür faktorların təsiri ilə özünəməxsus cəhətlərə malik olunmuşdur. Bu məsələdən danışarkən ictimai inkişafın konkret mərhələsinin, tarixi dövrün və cəmiyyətin özünün inkişaf səviyyəsinin dövlətin 'общая теория права и государства.
S.366. 234 Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi formasına təsirini xüsusi vurğulamalıyıq. Belə ki, həmin faktorlar daha çox universal xarakterli olur və yaxud antroposferanın çox geniş bir hissəsinə, yəni çoxlu dövlətə və sivilizasiyaya təsir edir. Məsələn, orta əsrlər dövründə monarxiya idarəetmə formasının geniş yayılması məhz bununla izah edilir. Avropada burjua inqilablarından sonra İdarəetmə formasının dəyişməsi, Avropa ölkələrində və dünyanın digər regionlarında respublika idarəetmə formasının geniş yayılması da yeni tarixi dövrün və ictimai inkişafın tələblərindən irəli gələn bir hadisə idi. Əhalinin mili tərkibinin, milli azlıqların siyasi inkişaf səviyyəsinin də dövlət formasına təsiri az deyil. Polietnik tərkibli dövlətlərin bir çoxunda əhalini təşkil edən etnosların, xalqların milli məsələlərlə bağlı tələbləri və maraqları olur, onlar müəyyən hüquqlar əldə etmək iddiası ilə çıxış edirlər. Bu baxımdan federasiya ayrı-ayrı xalqların, mllll azlıqların muxtariyyətə olan tələbatlarının ödənilməsi üçün ən məqbul formadır. Ayrı-ayrı xalqlar bir dövlət daxilində yaşasalar da, federativ dövlət quruluşu vasitəsi ilə bir çox məsələlərin həllində müstəqil hüquqlar əldə edir, özünüidarəetmə imkanı qazanırlar. Bütün bunlar isə, qeyd etdiyimiz kimi, əhalinin milli tərkibinin dövlət formasına olan təsirini əks etdirir. Dövlət formasına təsir göstərən amillər məsələsindən danışarkən, dövlət və hüquq nəzəriyyəsinə aid ədəbiyyatda ölkənin və dövlətin inkişaf tarixinin özünəməxsus cəhətlərinə, tarixi ənənələrə, dövlət orqanları arasındakı mübarizəyə də xüsusi diqqət verilir. Bununla bağlı, V.M.Sırıx bəzi ölkələrin timsalında konkret misallar göstərir. O yazır ki, milli tərkib baxımından Almaniya unitar dövlət ola bilərdi. Çünki bu dövlətin əhalisi faktiki olaraq bir millətdən İbarətdir. Lakin buna baxmayaraq, Almaniyada federativ dövlət mövcuddur ki, bu da tarixi ənənələrdən irəli gələn bir hadisədir. Ayrı-ayrı torpaqları tarixən qazanılmış muxtariyyət hüququndan məhrum etməmək üçün müasir Almaniya özünü federativ dövlət elan etmişdir. V.Sırıx dövlət orqanları arasında baş verən mübarizənin dövlət formasına təsirinə Fransanı misal göstərir və bildirir ki, unitar quruluşa malik olan bir
ilqar Məmmədov millətli dövlət kimi Fransada bir palatalı parlament yaradıla bilərdi. Lakin hal-hazırda qüvvədə olan konstitusiya icra hakimiyyətinə geniş səlahiyyətlər verərək onu parlamentin fəaliyyətinə təsir etmək hüququ ilə təmin etmişdir. Həmin təsir üsullarından biri də parlamentin ikinci palatası, yəni Senatdır. Fransada bu palatanın yaradılması qanunverici və icra hakimiyyətləri arasında baş verən mübarizənin nəticəsidir. Göründüyü kimi, hər bir dövlətdə müəyyən bir dövlət formasının təşəkkül tapması, inkişaf etməsi polifaktorlu (çoxfaktorlu) bir hadisədir. Onların ayrı-ayrılıqda təhlil edilməsi, öyrənilməsi dövlət formasına təsir edə bilən vacib faktorların müəyyənləşdirilməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. § 2. İDARƏETMƏ FORMALARI Dövlətin idarəetmə forması dövlət hakimiyyətinin təşkil olunma qaydasını, dövlət hakimiyyətinin təşkilində iştirak edən institutları, dövlət hakimiyyəti orqanlarının bir-birilə və əhali ilə əlaqəsini və onların öz səlahiyyətlərini həyata keçirmə üsullarını ifadə edir. Dövlət və hüquq nəzəriyyəsində idarəetmə forması ilə bağlı məhz bu cür təsəvvür özünə geniş yer almışdır. Həmin təsəvvürə əsasən, dövlətin idarəetmə forması deyərkən, dövlət hakimiyyəti orqanlarının təşkil olunma qaydaları və strukturu, onların səlahiyyətləri və məsuliyyəti, bir-birilə, həmçinin əhali ilə münasibətləri, bu orqanların təşkilində əhalinin iştirak dərəcəsi nəzərdə tutulur. Nəzəriyyəçilərin ümumi rəyinə görə, dövlətin idarəetmə forması aşağıdakı məsələlərlə bağlıdır: -
-
ali dövlət orqanları ilə digər orqanlar arasındakı əlaqələr və bu əlaqələri tənzimləyən prinsiplər; -
dövlət hakimiyyətinin və dövlət orqanlarının səlahiyyətlərinin məhdudlaşdırılma qaydaları; 236 Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|