Qarabağda həlak olmuş şə
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi özünü göstərir və elə bir dövlət yoxdur ki, bütün detalları ilə yalnız ona xas olan unikal dövlət formasına malik olmasın. Ümumiyyətlə isə, həmin bu institut, konkret hadisə və anlayışın özü eyni bir fenomeni ifadə edir. Odur ki, hansı fəlsəfi kateqoriyalar vasitəsi ilə şərh edilməsindən asılı olmayaraq, hər bir halda dövlətin forması əhali ilə birbaşa və əks əlaqələri bazasında dövlət hakimiyyətinin təşkili və fəaliyyəti üsulunu ifadə edir. Dövlət və hüquq nəzəriyyəsində daha çox istifadə olunan yanaşmaya görə, dövlətin forması üç elementdən: idarəetmə formasından, dövlət quruluşu formasından və siyasi rejimdən (dövlət rejimindən) ibarətdir. Bu yanaşmaya əsasən, dövlətin formalarından danışarkən ilk növbədə aşağıdakılar nəzərdə tutulur: a)
ali dövlət hakimiyyətinin təşkili, onun yaranma mənbəyi və ali dövlət orqanlarının bir-biri ilə, həmçinin də əhali ilə qarşılıqlı əlaqəsinin prinsipləri (idarəetmə forması); b)
dövlət hakimiyyətinin ərazi üzrə təşkili, bir tam kimi dövlətin öz tərkib hissələri, ərazi vahidləri ilə əlaqəsi (dövlət quruluşu forması); c)
(siyasi və yaxud dövlət rejimi forması). Dövlətin göstərilən formalarından hər biri dövlət hakimiyyətinin təşkilinin və fəaliyyətinin yalnız müəyyən bir tərəfini, müəyyən bir aspektini ifadə edir. Onlar nisbətən müstəqil fenomen olmaqla bərabər, həm də real həyatda ayrılmaz şəkildə bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan, bir-birini tamamlayan hadisələrdir. Nəzəriyyədə təbii ki, buna xüsusi diqqət verilir. Yəni onların nə qədər müstəqil və nə dərəcədə bir-birindən asılı olması öyrənilir. Lakin irəli sürülən mühakimələr yenə də mübahisəlidir. Dövlətin göstərilən formalarının hər birinin tam olaraq müstəqil forma olması və yaxud daha ümumi bir formanın tərkib hissəsi kimi çıxış etməsi ilə bağlı sual daha çox mübahisə doğurur. M.N.Marçenkonun fikrincə, həmin suala cavab verməyə çalışarkən belə bir fakt nəzərə alınmalıdır ki, hər bir suveren dövlətin hakimiyyəti vahiddir və bölünməzdir. Bu, hər şeydən əvvəl, onunla şərtlənir ki, dövlət hakimiyyətinin mənbəyi birdir. Belə ki. 231
ilqar Məmmədov respublikada hakimiyyətin mənbəyi xalq, monarxiyada isə monarxın özüdür. Bundan əlavə, hakimiyyətin yeganə daşıyıcısı və həyata keçiricisi dövlət mexanizmidir. Həmin «ikili birlikdən» çıxış etməklə məntiqi olaraq o qənaətə gəlmək olar ki, hakimiyyətin mənbəyinin və onun daşıyıcısının təbiəti və xarakteri necədirsə, onları «formalaşdıran» forma da o cür olmalıdır. Yəni dövlət hakimiyyətinin vahid mənbəyi və onun həyata keçirilməsinin vahid mexanizmi, təbii olaraq, onların təbiətinə və xaraterinə uyğyn gələn vahid formanın mövcudluğunu ehtiva edir. Vahid, ümumi formanın olması isə onun müxtəlif növlərinin yaranmasını istisna etmir, əksinə bunu ehtiva edir. Bu hadisənin özü isə çoxsaylı iqtisadi, siyasi, milli, coğrafi və digər faktorlarla şərtlənir. Çünki onlar bu və ya digər dövlətin yaranmasına, fəaliyyət göstərməsinə və müvafiq olaraq onların təbiətinə, dövlət hakimiyyətinin xarakterinə təsir göstərir. M.N.Marçenkonun fikrincə, vahid və ümumi forma əsasında müxtəlif dövlət formaları təşəkkül tapır, inkişaf edir.“' Lakin o, bu ümumi forma barəsində danışsa da, onun mahiyyətini açıqlamır, həmin ümumi dövlət formasının necə olması barədə artıq heç nə demir. Beləliklə, bir növ onun fikri yarımçıq qalır. Belə olan halda dövlətin vahid, ümumi forması barədə tam təsəvvür formalaşmır. V.İ.Vlasov isə belə hesab edir ki, dövlətin forması tam, bütöv hadisə deyil. Forma mahiyyətcə dövlətin xarakterizə olunması üçün əsas götürülən, vacib bilinən mühüm parametrlərin məcmusu, yığımıdır. Həmin parametrlərin nəzərə alınması dövləti daha dolğun şəkildə xarakterizə etməyə kömək edir. V.İ.Vlasovun fikrincə, dövlətin formasını növlərə ayırmaq mümkün deyil. O, öz fikrini əsaslandırmaq üçün yazır ki, nəzəriyyədə dövlətin formasının deyil, idarəetmə formasının, dövlət quruluşu formasının və dövlət rejiminin növlərindən danışılır. Vlasov hesab edir ki, idarəetmə formasını, dövlət quruluşu formasını və dövlət rejimini dövlət formasının «elementləri» adlandırmaq 'Марченко M.H. Проблемы теории государства и права. S. 178-179. 232 Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi əsassızdır. Çünki element hansısa bir tamın tərkib hissəsi, yəni funksional vahididir. Həmin hadisələr isə mürəkkəb bir sistem olan dövlətin bir-birindən çox fərqlənən xarakterik tərəflərini ifadə edir.’' Bu cür fikir ayrılığının olmasına baxmayaraq, nəzəri təhlillər göstərir ki, dövlət formasının həmin elementlər əsasında öyrənilməsi onun düzgün dərk edilməsi baxımından çox əhəmiyyətlidir. Bu fikri V.Y.Çirkin də dəstəkləyir. O yazır ki, həmin yanaşma, həm təhlil üçün, həm də bu problemlə bağlı nəzəri biliklərin tədris olunması baxımından çox əlverişlidir. Onu da qeyd edək ki, dövlət formasının göstərilən üç elementdən ibarət olması fikri dövlət və hüquq nəzəriyyəsində son dövrlərdən, yəni XX əsrin axırlarından özünə yer almışdır. Buna qədər isə dövlət rejimindən bəhs edilmir, dövlət formasının idarəetmə formasından və dövlət quruluşu formasından ibarət olduğu göstərilirdi. Hal-hazırda dövlət və hüquq nəzəriyyəsinə aid ədəbiyyatda həmin üçüncü formaya bəzən «siyasi rejim», bəzən isə «dövlət rejimi» deyilir. «Dövlət rejimi» anlayışından istifadə etməyin vacib olduğunu göstərən müəlliflər siyasi rejimi dövlətin formaları sistemindən kənarlaşdırırlar. Həmin müəlliflərin fikrincə, dövlətin fəaliyyətini siyasi rejim yox, məhz dövlət rejimi xarakterizə edir. Dövlət və hüquq nəzəriyyəsində özünə yer alan bu cür diskusiyalar göstərilən üçüncü formanın geniş və dar mənada başa düşülməsinin nəticəsidir. Demək olar ki, bütün müəlliflər o fikirlə razıdırlar ki, dövlət rejimi cəmiyyətdə siyasi sistemin bütün digər elementlərini də əhatələyən siyasi rejimin ən mühüm tərkib hissəsidir. Hesab edirik ki, «siyasi rejim» anlayışı geniş və dar yanaşmanı əhatə etdiyindən iki əsas sahədə baş verən proseslərin, yəni həm bilavasitə dövlətin fəaliyyətindən irəli gələn proseslərin, həm də ictimai-siyasi proseslərin başa düşülməsi, onların hamısının nəzərə alına bilməsi baxımından həmin anlayışdan istifadə etmək daha məqbuldur. Odur ki, həmin «dövlət forma- BjıacoB M.H. TeopHa rocyAapcxBa n npaea. S. 136. 233
Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|