Qarabağda həlak olmuş şə
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
ilqar Məmmadov Bu üç sadə formanın ən əsas çatışmazlığı ondan ibarətdir ki, onlara xas olan birtərəflilik və dayanıqsızlıq səbəbindən hər biri bədbəxtliyə aparan «sürüşkən və dağınıq» bir yoldadır. Belə ki, çar hakimiyyəti təkhakimiyyətliyin yarada biləcəyi özbaşınalıqdan asanca tiraniyaya, ən yaxşıların (cəsarətə və müdrikliyə görə) hakimiyyəti isə varlı və tanınmış şəxslərin hakimiyyətinə çevrilir. Xalqın tam olaraq hakimiyyətə sahib olmasının özü də kütlənin ağılsız özbaşınalığına gətirib çıxarır. Siseron yazır ki, harada varlılar ən yaxşı və ən dəyərli insanlar hesab edilir, o, dövlət formalarının ən eybəcəridir. Siseronun fikrincə, dövlətin həmin üç sadə formasının pozulması nəticəsində yaranan eybəcər hakimiyyət növləri dövlət formaları deyil. Çünki göstərilən hallar baş verdikdə ümumi iş və xalqın sərvəti kimi başa düşülən dövlətin mövcudluğuna son qoyulur, ümumi maraqların formalaşması və hamı üçün ümum- məcburi olan hüquq mümkün olmur.
Dövlətçiliyin bu
cür pozulmasının, eybəcərləşməsinin qarşısını almaq yalnız dövlətin sadə formalarına xas olan müsbət cəhətlərin bərabər şəkildə bir araya gətirilməsi yolu ilə mümkündür. Polibiy kimi, Siseron da hesab edirdi ki, Roma dövlətçiliyi qarışıq dövlət formasını ifadə edir. Belə bir formanın yaranmasını isə o, ayrı-ayrı şəxslərin nailiyyəti kimi yox, bütövlükdə Roma xalqının bir-neçə əsrlik dövlətçilik təcrübəsindən irəli gələn nailiyyət kimi qiymətləndirirdi. Buna görə də başqa dövlətlərdən fərqli olaraq, Romada idarəetmə forması ayrıca bir şəxsin (məsələn, Kritdə Minos, Spartada Likurq, Afinada Tesey, Drakont, Solon, Klisfen və s.) iradəsi ilə yaranmamışdır. Dövlətin formaları məsələsi ilə bağlı ideyalara orta əsrlər dövründə də toxunulsa da, bu məsələ yenidən konseptual şəkildə yalnız intibah dövründən etibarən Avropada təhlil edilməyə başlamışdır. Dövlətin forması problemi müasir elmi ədəbiyyatda da geniş şəkildə öyrənilməkdədir. Bu məsələ dövlətin mahiyyəti və məzmunu ilə bağlı olduğundan dövlətşünaslığın, həmçinin də dövlət və hüquq nəzəriyyəsinin mühüm problemlərindən biri kimi
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi qiymətləndirilir. Məhz buna görə də alman hüquqşünası Yellinek yazır ki, «dövlətin formalarının, növlərinin müəyyənləşdirilməsi dövlətşünaslığın ən qədim problemlərindəndir».'* Dövlətin forması ilə onun mahiyyəti və məzmunu arasında birbaşa əlaqə olduğundan forma həmin mahiyyəti və məzmunu ifadə edir. Ona görə də, belə hesab edilir ki, dövlətin mahiyyəti və məzmunu necədirsə, forması da o cürdür. Yəni hər bir dövlət öz mahiyyəti, məzmunu və formasını vəhdətdə ifadə edir və bu vəhdətliklə də mövcud olur. Nəzəriyyəçilərin bir çoxu belə hesab edirlər ki, forma özünün əsas cəhətləri baxımından dövlətin mahiyyəti və məzmunu ilə müəyyənləşsə də, öz növbəsində, mahiyyətə, daha çox isə dövlətin məzmununa təsir göstərir. Odur ki, dövlətin mahiyyətinin öyrənilməsi onun məzmununun, məqsəd və funksiyalarının, həmçinin təyinatını müəyyənləşdirən əsas, daxili və dayanıqlı tərəflərinin, zəruri cəhətlərinin açıqlanması ilə bağlıdır. Dövlətin məzmununun araşdırılması bu təşkilatın necə və hansı istiqamətlərdə fəaliyyət göstərməsini açıqlamaqla həyata keçirilir. «Dövlətin forma baxımından öyrənilməsi isə, ilk növbədə, onun quruluşunun, əsas tərkib hissələrinin, daxili strukturunun, dövlət hakimiyyətininin müəyyənləşdi- rilməsinin və həyata keçirilməsinin əsas metodlarının öyrənilməsi deməkdir».2 Onu da qeyd etməliyik ki, dövlətin formasını heç də bütün müəlliflər birmənalı şəkildə izah etmirlər. Lakin dövlətin formasının izahındakı fərqlər onların mahiyyətcə bir-birindən fərqlənməsi kimi başa düşülməməlidir. Belə ki, həmin fərqlər daha çox fikrin ifadə olunma üsulu ilə bağlıdır. Bunu təsdiq etmək üçün verilən izahların, təriflərin bəzilərinə nəzər yetirək. Təriflərdən birində deyilir ki, dövlətin forması «dövlət sisteminin əsas strukturları-dövlət hakimiyyətinin ali orqanları, bu or- ’ Марченко М.Н. Проблемы теории государства и права. 8
174
.
2 Обшая теория государства и права. Академический курс. Том 1 . 5
279
tIqar Məmmədov qanlarla dövlətin ərazi hissələrinin hakimiyyət və idarəetmə orqanları arasındakı qarşılıqlı əlaqələrinin xarakteri ilə müəyyənləşən sosial-sinfi və milli-ərazi məzmunun zahiri ifadəsidir».'' Başqa bir tərifə görə, dövlətin forması deyərkən, «dövlət hakimiyyətinin idarəetmə, dövlət quruluşu və siyasi rejim (dövlət rejimi) formasında təşkili başa düşülür».^ Digər bir tərifə görə, «xüsusi bir kompleks institut kimi dövlətin forması özü ilə ali orqanların, dövlətin inzibati və ya milli- ərazi quruluşunun formalaşması və təşkilini müəyyənləşdirən zahiri əlamətlərin məcmusunu, həmçinin də dövlət hakimiyyətinin həyata keçirilməsinin üsul və metodlarını ifadə edir».^ Başqa bir açıqlamada deyilir ki, «dövlətin forması dövlət hakimiyyətinin təşkili, quruluşu və fəaliyyətinin mühüm tərəflərinin (üsullarının) məcmusudur».'^ Bir qisim müəlliflərin fikrincə isə, «dövlətin formaları kateqoriyası dövlətin daxilən təşkilatlanması xüsusiyyətlərini, dövlət hakimiyyəti orqanlarının strukturunu və formalaşma qaydasını, onların ərazicə münfərdiləşməsinin spesifikasını, əhali ilə və bir- birilə qarşılıqlı münasibətlərinin xarakterini, həmçinin təşkilati və idarəetmə fəaliyyətində istifadə olunan metodları əks etdirir».^ V.Çirkinlə razılaşa bilərik ki, dövlətin forması, sadəcə olaraq, dövlətşünaslığa, o cümlədən dövlət və hüquq nəzəriyyəsinə aid bir anlayış kimi qəbul edilməməlidir. Belə ki, dövlətin forması həm də dövlətçilik institutudur və hər bir dövlətə xas olan konkret hadisədir, yəni real olan bir şeydir. Dövlətin forması bir
institut kimi
yekcins əlamətlərin ümumiləşdirilməsi ilə ifadə olunur. Konkret hadisə kimi isə hər bir dövlətin mövcudluğunda 'Марченко M.H. Проблемы теории государства и права. S.177. 2уепэ orada.
^Теория государства и права. Под ред. Малахова В.П., Казакова В.Н. S.430.
''Власов В.И. Теория государства и права. S.136. ^Теория государства и права. Под ред. Н.И.Матузова и А.В.Малъко. М., 1997, s. 78. 230 Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|