Qarabağda həlak olmuş şə
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi bilməsi bir çox hallarda hakimiyyətin eybəcər formaya düşməsi, antidövlət xarakterli bir hadisəyə çevrilməsi ilə nəticələnir. Bu isə despotiyanın, yəni dövlət başçısının özbaşınalığı ilə müşayiət olunan bir hakimiyyətin yaranması deməkdir. Bu məsələyə qədim dövrlərdən xüsusi diqqət yetirilmişdir. Məsələn, Aristotel monarxiyaların təsnifatını apararkən göstərmişdir ki, monarxiyanın həddindən artıq eybəcərləşərək bir şəxsin «özbaşınalığının hakimiyyətinə» çevrilməsi nəticəsində onun «qeyri-düzgün» for- maları-despotiya və tiraniya meydana gəlir. Yəni monarxiyanın «düzgün» forması «qeyri-düzgün» formalarla əvəz olunur, mo- narx ümumi maraqları müdafiə etmək əvəzinə yalnız öz maraqlarından çıxış edərək özbaşınalıq edir, öz istədiklərini istədiyi şəkildə həyata keçirməyə başlayır. Bəzən qeyri-məhdud monarxiya ilə mütləq monarxiya eyniləşdirilir, bəzi müəlliflər isə mütləq monarxiyaya yalnız feodalizmin son dövrlərində Avropada formalaşan mərkəzləşdirilmiş dövlətlərin idarəetmə formasını aid
edirlər. Belə
bir qeyri-müəyyənliyin aradan götürülməsi üçün hesab edirik ki, qeyri-məhdud monarxiyalarla mütləq monarxiyalar eyniləşdirilməməli, mütləq monarxiya qeyri-məhdud monarxiyanın bir növü və ya bir forması kimi başa düşülməlidir. Qeyri-məhdud monarxiyanın başqa formalarına isə Qədim Misiri, Çin dövlətini, Əhəmənilər, Sasanilər sülaləsinin hakimiyyəti altında olan İran şahlığını, Assuriya çarlığını. Qədim Romanın imperatorluq dövrünü. Monqol imperatorluğunu və s. misal göstərə bilərik. Daha ümumi bölgü aparsaq, qeyri-məhdud monarxiyanın əsas formalarına teokratik monarxiyaları, despotiyaları, tiraniyaları, ənənəvi
monarxiyaları aid etmək olar. Burada biz ənənəvi monarxiyalar deyərkən, dayanıqlı tarixi- siyasi ənənələrə, müqəddəs bilinən dini ehkamlara, adətlərə uyğun fəaliyyət göstərən hakimiyyəti nəzərdə tuturuq. Bu cür monarxiyalarda hakimiyyət ənənələrə söykənir və həmin ənənələr, dini normalar, bir sıra ictimai əhəmiyyətli dəyərlər, həmçinin müəyyən qruplar hakimiyyətə onu faktiki olaraq məhdulaşdır- maq baxımından müəyyən dərəcədə təsir göstərə bilir. Yəni 243 ilqar Məmmədov monarx öz hakimiyyətini təkbaşına həyata keçirsə də, cəmiyyətdə kök atmış ənənələrlə, dini normalarla, həmçinin bir sıra qruplarla hesablaşmalı olur, monarxın özünün novatorluğuna yer qalmır. Buna misal göstərmək üçün. Çar Rusiyasının tarixinə müraciət edə bilərik. Romanovlar sülaləsi hakimiyyətə gəldikdən sonra bu sülalənin nümayəndələri hakimiyyəti həyata keçirərkən cəmiyyətdə və ictimai şüurda kök atmış ənənələrlə, normalarla, həmçinin boyarlarla hesablaşırdılar. Bu, o dövrdə Rusiyada ənənəvi monarxiyanın mövcud olması demək idi. I Pyotrun hakimiyyətə gəldiyi ərəfədə Rusiyada baş verən proseslər böhrana səbəb olmuş və I Pyotr böhrandan çıxmağa və öz hakimiyyətini möhkəmləndirməyə cəhd edərkən boyarların, ənənələrin müqaviməti ilə qarşılaşmışdır. Lakin o, iradə göstərərək bu müqaviməti qırmaqla öz hakimiyyətini gücləndirə bilmişdir. I Pyotrun hakimiyyətinin güclənməsi ənənəvi monarxiyanın mütləq monarxiya ilə əvəz olunmasına gətirib çıxarmışdır. Beləliklə, deyə bilərik ki, ənənəvi monarxiyalarda ictimai sabitliyi pozan, cəmiyyətin, dövlətin bütövlüyünü təhlükə altına alan hadisələr, böhranlar zamanı hakimiyyət güclü şəxsiyyətin əlinə keçdikdə despotiya- nın, tiraniyanın, mütləq monarxiyanın yaranması labüd olur. Qeyri-məhdud monarxiyalar üçün xarakterik olan əsas cəhətlər aşağıdakılardır: -
monarx, hakimiyyəti təkbaşına həyata keçirməklə qanunverici, icra və məhkəmə hakimiyyətini öz əlində cəmləşdirir; -
Əgər hakimiyyət müəyyən dərəcədə məhdudlaşdırılsa da, bu, ənənələrə əsaslanır və faktiki xarakter daşıyır; -
daşımır, o, məsuliyyətdən kənar hesab edilir; -
dövlət aparatı monarxa xidmət edir; -
hakimiyyət tam şəkildə mərkəzləşdirilmiş vəziyyətdə olur; -
təbəələr hüquqsuz vəziyyətə salınır; -
hakimiyyət avtoritar rejim şəraitində həyata keçirilir. 244 Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi Hüquq ədəbiyyatında monarxiyanın növləri sadalanarkən ayrıca olaraq silki-nümayəndəli monarxiyadan da bəhs olunur. Monarxiya idarəetmə formasının bu
növü monarx
hakimiyyətinin silki-nümayəndəli orqanlar tərəfindən məhdudlaşması ilə xarakterizə olunur. Nəzəriyyəçilər hesab edirlər ki, məhdud monarxiya kimi xarakterizə edilən monarxiya formaları yeni dövrün hadisəsidir və onlara dualist monarxiya və parlamentli monarxiya, yəni konstitusiyalı monarxiyalar aiddir. Belə olan halda təbii ki, silki-nümayəndəli monarxiyanı konstitusiyalı monarxiyalar sırasına daxil etmək düz deyil. Lakin biz, onu qeyri-məhdud monarxiya kimi də xarakterizə edə bilmirik. Odur ki, hesab edirik ki, silki-nümayəndəli monarxiya monarxiyanın yarım-məhdud monarxiya növünə aiddir. Dövlət və hüquq nəzəriyyəsində monarxiyaların təsnifatı aparılarkən, əksər hallarda «yarım-məh- dud monarxiya» anlayışından istifadə olunmur. Lakin buna
baxmayaraq, silki-nümayəndəli monarxiyanın qeyri-məhdud monarxiyalar sırasına aid olunmasını düzgün hesab etmədiyimizdən onun monarxiyanın yarım-məhdud monarxiya növünə aid edilməsini daha məqbul hesab edir və düşünürük ki, bu anlayışın istifadə olunmasında heç bir yanlışlıq yoxdur. İndi isə monarxiyanın ayrı-ayrı növlərini nəzərdən keçirək. Quldarlıq monarxiyaları. Quldarlıq monarxiyalarına ilk növbədə Qədim Şərq monarxiyaları və Qədim Roma monarxiyası aid edilir. Nəzəriyyəçilərin bir qismi «şərq monarxiyaları» anlayışı əvəzinə «şərq despotiyası» istilahını işlətməyə üstünlük verir. Qədim Şərqdə mövcud olmuş monarxiyaların, demək olar ki, hamısını despotiya kimi xarakterizə edirlər. Elə müəlliflər var ki, bununla razılaşmır, despotiyanın tam şəkildə zora əsaslanan dövlət forması olduğunu bildirirlər. Misal üçün, V.N.Xropanyuk yazır ki, «Qədim Şərq ölkələrində (Misir, Babil, Assuriya, Çin, Hindistan və digərləri) mövcud olmuş idarəetmə formasını şərq despotiyası adlandırırlar. Despotiya deyərkən də, despotun hərbi-bürokratik aparatın gücünə söykənən qeyri-məhdud irsi hakimiyyəti nəzərdə tutulur. Ancaq buna baxmayaraq, tarixi- hüquqi materiallar göstərir ki, despotiya Qədim Şərq ölkələrinin 245
Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|