Qarabağda həlak olmuş şə
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
ilqar Məmmədov forması təşəkkül tapmış və tarixi inkişaf nəticəsində hal-hazırda mövcud olan respublikalar meydana gəlmişdir. Tədqiqatçılar quldarlıq respublikasının iki formasını fərqləndirirlər: quldarlıq dövrünün demokratik respublikası və quldarlıq dövrünün aristokratik respublikası. Quldarlıq dövrünün demokratik respublikası. Quldarlıq dövrünün demokratik respublikasının klassik nümunəsi Afina şəhər-dövlətidir. Quldarlıq respublikaları arasında Afina respublikasının əsas fərqləndirici xüsusiyyəti ondan ibarət idi ki, onun ali orqanlarının təşkilində yuxarı təbəqənin nümayəndələri ilə yanaşı bütün vətəndaşlar iştirak edirdilər. Afinada respublika dövründə yüksək vəzifələr seçkilər və ya püşk atma yolu ilə qazanılırdı. Hakimiyyətin təşkilinin əsas prinsipləri sırasına seç- kililik, kollegiallıq, məsuliyyətin labüdlüyü, vəzifələrin müddətli olması və s. bu kimi demokratik xarakterli prinsiplər daxil idi. Afina respublikasının ali orqanı xalq yığıncağı idi. Xalq yığıncağı 20 yaşına çatmış bütün Afina vətəndaşlarından təşkil olUr nan ali hakimiyyət orqanı olmaqla qanunlar qəbul edir, müharibə elan edir, sülh müqaviləsi bağlayır, xarici əlaqələrlə bağlı işləri həyata keçirir, strateqləri və bir sıra digər vəzifəli şəxsləri seçir, həmçinin müxtəlif inzibati işləri həyata keçirirdi. Bu orqan, həm də məhkəmə orqanı kimi fəaliyyət göstərərək dövlət əlehinə olan cinayətlər üzrə, o cümlədən, vəzifəli şəxslərin öz vəzifələridən sui-istifadə etmələrinə dair işlərə baxırdı. Ali icra orqanı Beşyüzlər şurası idi. Beşyüzlər şurası ildə bir dəfə təşkil olunurdu. Qanun lahiyələrini, həmçinin Xalq yığıncağının səlahiyyətlərinə aid olan digər sənədləri hazırlamaq, dövlətin maliyyə işləri üzərində sərəncam vermək, vəzifəli şəxslərin fəaliyyətinə nəzarət etmək. Xalq yığıncağı tərəfindən qəbul olunmuş qərarları həyata keçirmək bu orqanın səlahiyyətinə verilmişdi. Afinanın ali məhkəmə orqanı Areopaq idi. M.ö. 462-ci ildə Efialt tərəfindən həyata keçirilən islahatlara qədər həmin orqan Beşyüzlər şurasının, vəzifəli şəxslərin fəaliyyətini nəzarətdə saxlayır, hətta Xalq yığıncağının qərarlarını ləğv edə bilirdi. Efialtın
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi həyata keçirdiyi islahat nəticəsində siyasi funksiyalar Areopaq- dan alınmışdır. Tədqiqatçıların yazdığı kimi, Afina respublikasında dövlət hakimiyyətinin təşkilində hakimiyyətlərin bölünməsi ideyası və prinsipi özünə yer almasa da, faktiki olaraq, bu dövlətdə hakimiyyətlərin bölünməsinin müəyyən elementləri artıq mövcud idi. Afina demokratik respublikasından danışarkən, bu dövlətdə əhalinin yalnız müəyyən bir qisminin azad vətəndaşlardan ibarət olduğunu, qadınların, 20 yaşına çatmayan şəxslərin, qulların, azadlığa buraxılmış şəxslərin, cəmiyyətin digər üzvlərinin isə dövlət hakimiyyətinin təşkilində iştirak etmək hüququndan məhrum olduqlarını da unutmaq olmaz. Buna görə də, Afina respublikasında əhalinin yalnız az bir qisminin, yəni azad vətəndaşların cəmiyyətin ictimai-siyasi həyatında iştirak etmək hüququ vardı. Quldarlıq dövrünün aristokratik respublikası. Respublika idarəetmə formasının bu növü Qədim Spartada və Qədim Romada mövcud olmuşdur. Quldarlıq dövrünün aristokratik respublikası üçün xarakterik olan əsas cəhət hakimiyyətin təşkilində və həyata keçirilməsində aristokratik təbəqənin üstün rola malik olmasından ibarətdir. Belə bir idarəetmə formasının klassik nümunəsi olan Roma aristokratik respublikasında (b.e.ə.VI-l əsrlər) dövlət hakimiyyətinin həyata keçirilməsi ilə bağlı əsas səlahiyyətlər Xalq yığıncağına deyil. Senata məxsus idi. Senat aristokratik təbəqənin nümayəndələrindən təşkil olunurdu. Bu orqan Xalq yığıncağının qəbul etdiyi qanunları təsdiq edir, müəyyən hallarda isə onların bəzilərini ləğv edir və ya müəyyən müddətə qüvvəsini dayandıra bilirdi. Fövqəladə hallarda, ictimai-siyasi böhran baş verdikdə, ölkənin işğal olunması təhlükəsi yarandıqda Senat diktatura elan etmək hüququna malik idi. Diktaturanın elan edilməsi ilə diktatora fövqəladə səlahiyyətlər verilirdi. Feodal respublikaları. Feodalizm dövrünün şəhər respublikaları yalnız Avropanın bəzi ölkələrində (İtaliya, Niderland və s.), həmçinin Rusiyada mövcud olmuşdur. Venesiyanı, Floren- siyanı. Novqorodu və bir neçə başqa şəhərləri feodalizm dövrünün şəhər respublikalarına misal göstərə bilərik.
ilqar Məmmədov Feodai dövlətlərinin bir qismində iri şəhərlərin iqtisadi cəhətdən güclənməsi onların müstəqilliyinin artması ilə nəticələnmişdir. Bu zaman həmin şəhərlərin özünün idarəetmə orqanları yaranmışdır. Bu prosesin daha da inkişaf etməsi isə özünüidarəetmənin suverenliyə çevrilməsinə gətirib çıxarmış, beləliklə də, aristokratik təbəqəni, şəhər əhalisinin varlı təbəqəsini təmsil edən şəxslərin iştirakı ilə idarə olunan şəhər respublikaları meydana gəlmişdir. Həmin şəhərlərdə sənaye və beynəlxalq ticarət, xüsusilə də dəniz ticarəti inkişaf etmiş, onların ordu və böyük donanma saxlamaq imkanı yaranmışdır. Feodalizm dövrünün şəhər respublikalarında ali hakimiyyət orqanı şəhər şuralarından ibarət idi. Şəhər şurasının təşkilində bütün əhali iştirak etmirdi. Bu orqanda varlı təbəqənin nümayəndələri təmsil olunurdu. Ümumiyyətlə, şəhər respublikalarında hakimiyyət mülkədarların, varlı tacirlərin və sənətkarların, ruhanilərin, bir sözlə şəhər əhalisinin varlı təbəqəsindən təşkil olunan müəyyən bir qrupun əlində cəmlənmişdi. Şəhər əhalisinin qalan qisminin isə respublikanın ictimai-siyasi həyatında iştirak etmək imkanı çox az idi. Lakin buna baxmayaraq, vətəndaşların azadlıq hüququ vardı. Şəhər respublikalarında bazar münasibətləri sahəsində vətəndaşlara verilən azadlıq onların rifahına, həyat tərzinə, maddi təminatına müsbət təsir göstərirdi. Bütün şəhər əhalisinin deyil, yalnız aristokratiyanın, şəhər əhalisinin varlı təbəqəsini təmsil edən şəxslərin hakimiyyətin həyata keçirilməsində iştirak edə bilməsi səbəbindən həmin respublikalar feodalaizm dövrünün aristokratik respublikaları kimi xarakterizə olunur. Tarixdən bizə məlumdur ki, feodalizmin kapitalizmlə əvəz olunması, demokratiya institutlarının, bazar iqtisadiyyatının, vətəndaş cəmiyyətinin inkişaf etməsi müasir dövrdə mövcud olan respublika idarəetmə formasının meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Müasir respublika üçün xarakterik olan əsas cəhətlər aşağıdakılardır: - ali hakimiyyət orqanlarının müəyyən müddətə seçilməklə təşkil olunması;
Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|