Qarabağda həlak olmuş şə
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
ilqar Məmmədov bənzəyir. Qeyri-leqal yolla hakimiyyəti əldə edən və mənimsəyən şəxs hər dəfə prezident «seçilir», və yaxud onun hakimiyyəti ömürlük elan edilir (Zair, Tunis, Uqanda və s.). Bu cür hadisələr Asiyada da baş verir. Patriarxal ənənələrin güclü olduğu Türkmənistanda Türkmənbaşının hakimiyyətini buna misal göstərə bilərik. Hüquq ədəbiyyatında prezident hakimiyyətinin bu dərəcədə güclü olduğu, yəni monarxiya ənənələri ilə idarə olunan respublikalara «monokratik respublikalar» da deyilir. Həmin respublikalarda prezident cəmiyyətin yeganə «sağlam» partiyasının rəhbəri və ideoloqu kimi çıxış edir. Bir çox hallarda rəsmi ideologiyadan başqa digər ideologiyalar dövlət tərəfindən ləğv edilir. Bir prezidentin başqası ilə əvəz olunması isə, ya prezidentin həyatdan getməsi, ya da çevrilişlər nəticəsində baş verir.
Parlamentli respublika. Prezidentli respublikalarla müqayisədə parlamentli respublikaların sayı daha azdır. AFR, Finlandiya, Macarıstan, Çexiya, Slovakiya, Estoniya, İrlandiya, Avstraliya və bəzi başqa dövlətlərin idarəetmə forması parlamentli respublikadır. İnkişaf etməkdə olan dövlətlərin bir qismində (məsələn, Afrikanın bəzi ölkələri) parlamentli respublika idarəetmə formasına üstünlük verilsə də, bu sahədə onların təcrübəsinin az olması, həmin cəmiyyətlərdə plyuralizmin, demokratik institutların zəif inkişaf etməsi parlamentli respublika idarəetmə formasının inkişaf etməsinə ciddi maneə törədir. Parlamentli respublika parlamentli monarxiyanı çox xatırladır. Əsas fərq ondan ibarətdir ki, parlamentli monarxiyada dövlət başçısı monarx, parlamentli respublikada isə müəyyən müddətə seçilən prezidentdir. Digər orqanların təşkili və fəaliyyət qaydaları demək olar ki, eynidir. Parlamentli respublikada da qanunverici hakimiyyət güclüdür, icra hakimiyyəti (hökumət) parlament tərəfindən formalaşır və prezident qarşısında deyil, onun qarşısında məsuliyyət daşıyır. Parlament seçkilərində üstünlük qazanan partiya və ya bir neçə partiyadan ibarət koalisiya hökuməti təşkil edir və parlamentdə daha çox yerə malik olan partiyanın rəhbəri hökumətin başında durur. Odur ki, hökumət də öz fəaliyyətinə görə məhz parlamentin qarşısında hesabat verir. Parla 264 Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi mentin hökumətə etimad göstərməməsi onun istefası ilə nəticələnir. Belə bir etimadsızlıq başqa cür də nəticələnə bilər. Bu halda prezident hökumətin təklifi ilə parlamenti buraxaraq yeni seçkilər təyin edir və seçkilərdə hökumət partiyası üstünlük qa- zanmadıqda hökumət istefaya gedir. Parlamentli respublikalarda hökumət başçısı («baş nazir», «federal kansler» və s.) vəzifəsinin xüsusi rolu var. Bir qayda olaraq, parlamentdə çoxluq qazanmış partiyanın və ya bir neçə partiyanın təşkil etdiyi koalisiyanın lideri hökumətin başçısı olur. Formal olaraq baş naziri prezident təyin edir. Baş nazir isə hökuməti təşkil edir və onun fəaliyyətinə görə parlament qarşısında məsuliyyət daşıyır. Parlamentli respublikalarda prezidentin səlahiyyətləri xeyli məhduddur. Bir çox hallarda, hətta ona verilən səlahiyyətlərin çoxunu məhz hökumətin razılığı ilə həyata keçirə bilir. Adətən parlamentli respublikalarda prezident ümumxalq səsverməsi yolu ilə seçilmir. Prezidenti ya parlament, ya da xüsusi olaraq yaradılmış kollegiya seçir. Bu məsələdə istisna təşkil edən ölkələrdən biri də Bolqarıstandır. Bir qayda olaraq parlamentli respublikalarda prezident referendum təyin etmək, fövqəladə vəziyyət elan etmək, baş naziri öz mülahizələri əsasında vəzifədən azad etmək, parlamentin qəbul etdiyi qanunlara veto qoymaq hüququna malik olmur. Prezident formal olaraq ali baş komandandır. Lakin buna baxmayaraq, silahlı qüvvələr üzərində rəhbərliyi prezident yox, hökumətin başçısına tabe olan müdafiə naziri həyata keçirir. Tədqiqatçılar parlamentli respublika idarəetmə formasının üstünlüyü ilə bağlı o fikirdədirlər ki, icra hakimiyyətini həyata keçirən hökumətin tərkibi ümumxalq səsverməsi nəticəsində formalaşan parlamentdəki qüvvələr nisbətini əks etdirdiyindən və hökumət həmin qüvvələrin parlamentdə təmsil olunmasının lehinə səs vermiş vətəndaşların maraqlarının, istəklərinin reallaşması istiqamətində fəaliyyət göstərdiyindən parlamentli respublikanın demokratik xarakterli olmasına daha çox imkan yaranır. Ancaq hökumətin parlamentdən asılı olması, hər
ilqar Məmmədov hansısa bir partiyanın parlamentdə kifayət qədər üstünlük əldə edə bilməməsi, parlament daxilində partiyalar arası qüvvələr balansının dəyişməsi (deputatların bir partiyadan digərinə keçməsi, fraksiyaların dağılması) hökumətin sabit şəkildə idarəçiliyi həyata keçirməsinə neqativ təsir göstərir ki, bu da parlamentli respublikanın ən böyük çatışmamazlığı hesab olunur. Çoxpar- tiyalılıq şəraitində parlamentdə çoxluq təşkil etmək probleminin özü hökumətin təşkil olunmasında da problem yaradır. Bütün bunların nəticəsində tez-tez hökumət böhranları baş verir, uzunmüddətli, dayanıqlı siyasi xəttin həyata keçirilməsi çox çətin olur. Təbii ki, bu da öz növbəsində ölkədəki ictimai-siyasi duruma, iqtisadiyyata mənfi təsir göstərir, ikinci Dünya müharibəsindən sonra XX əsrin 90-cı illərinə qədər İtaliyada baş verən hadisələr buna klassik misaldır. İtaliyada həmin dövr ərzində demək olar ki, hər il hökumət dəyişikliyi baş vermiş və 60 tərkibdə hökumət bir-birini əvəz etmişdir. Qarışıq (hibrid) respublikalar (natamam prezidentli və natamam parlamentli respublikalar). Natamam prezidentli və natamam parlamentli respublikalar respublikanın hibrid formalarıdır. Hibrid respublikalar müxtəlif variantlarda təzahür olunur. Çoxvariantlığın əsas səbəbi isə prezidentli respublika və parlamentli respublika elementlərinin hansı nisbətdə birləşdirilməsi ilə bağlıdır. Bu cür idarəetmə forması hal-hazırda Yunanıstanda, Peruda, Uruqvayda və s. ölkələrdə mövcuddur. Həmin variantlardan biri də 1958-ci il konstitusiyasına əsasən Fransada yaradılmışdır. Hibrid respublikanın Fransa variantına görə, ölkədə güclü prezident mövcuddur. Prezident həm baş naziri, həm də hökumət üzvlərini təyin edir. Baş nazirin olmasına baxmayaraq, hökumətin rəsmi iclaslarına sədrlik etmək onun hüququdur. Prezident dövlətdə arbitr rolunu oynayır və dövlət institutlarının düzgün istiqamətdə fəaliyyət göstərməsinin təminatçısı hesab olunur. Onun istənilən məsələni parlamentdən yan keçməklə referenduma çıxarmaq hüququ da var. Ancaq dövlət hakimiyyəti orqanlarının təşkili mexanizmi elə qurulmuşdur ki, prezident baş naziri və nazirləri təyin etsə də.
Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|