Qarabağda həlak olmuş şə
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
ilqar Məmmədov İkincisi, sadə unitar dövlətin ərazisində yaşayan heç bir etnik qrupun, milli azlığın statusca digər ərazi vahidlərindən fərqlənən öz muxtar qurumu olmur. Üçüncüsü, sadə unitar dövlətdə bir konstitusiya və vahid qanunvericilik sistemi mövcuddur. İnzibati-ərazi vahidlərində qanunvericilik orqanı mövcud deyil və yerli hakimiyyət orqanları dövlət hakimiyyətinin bütün mərkəzi orqanları tərəfindən qəbul olunan normativ hüquqi aktları tətbiq etməlidir. Yerli hakimiyyət orqanlarının norma müəyyənləşdirici fəaliyyəti tam şəkildə tabeii xarakter daşıyır və lokal təsirə malikdir. Dördüncüsü, bütün dövlət ərazisində vahid məhkəmə sistemi mövcuddur və məhkəmə orqanları da digər hüquq mühafizə orqanları kimi ümumi bir sistemin tərkib hissələri kimi çıxış edir. Beşincisi, bütün dövlət ərazisində yalnız bir vətəndaşlıq mövcuddur. Yəni dövlətin hər hansısa bir ərazi vahidinin öz vətəndaşlığı olmur. Aitıncısı, dövlətdə yalnız bir vergi sistemi tətbiq olunur. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, sadə unitar dövlətlərdən fərqli olaraq mürəkkəb unitar dövlətlərdə muxtariyyətə malik olan, başqa sözlə desək, daxili işlərində və bir sıra məsələlərdə müstəqilliyi olan ərazi vahidləri mövcuddur. Ümumiyyətlə, muxtariyyət deyərkən, dövlətin ərazi üzrə təşkilində dövlət daxilində mövcud olan milli, mədəni, tarixi, coğrafi özünəməxsusluqların nəzərə alınması və dövlətin ərazi vahidlərindən bəzilərinə, hətta hamısına daxili özünüidarəetmə hüququnun və bir sıra məsələlərdə müstəqilliyin verilməsi, həmçinin ölkə daxilində yığcam deyil, dağınıq vəziyyətdə yaşayan etnik qrupların, millətlərin əsasən dil və mədəniyyət problemləri ilə məşğul olan təşkilatların, seçkili orqanların yaradılması başa düşülür. Dövlət ərazisinin müəyyən bir hissəsində yaradılan muxtariyyətə ərazi muxtariyyəti, ölkə daxilində yığcam deyil, dağınıq vəziyyətdə yaşayan etnik qrupların, millətlərin əsasən dil və mədəniyyət problemləri ilə məşğul olan təşkilatların, seçkili orqanların yaradılması yolu ilə təşkil olunan muxtariyyətə isə milli-mədəni muxtariyyət deyilir. Birinci halda, yəni müəyyən
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi bir əraziyə muxtariyyət statusunun verilməsində tarixi, coğrafi özünəməxsusluqlar, həmçinin müəyyən siyasi-inzibati ənənələr əsas rol oynayır. Bu halda muxtariyyətin yaradıldığı ərazidə yaşayan əhalinin mədəniyyətinə, məişətinə, tarixi ənənələrinə aid xüsusiyyətlər də nəzərə alınır. Bir çox hallarda isə, ərazi muxta- riyəti milli xarakterli olur, yəni muxtariyyət müəyyən ərazi daxilində kompakt yaşayan etnik qrupa verilir. Belə muxtariyyətə hüquq ədəbiyyatında milli-ərazi muxtariyyəti deyilir. Ərazi muxtariyyəti səlahiyyətlərin həcmindən asılı olaraq iki formada: siyasi muxtariyyət və inzibati muxtariyyət formasında olur. Bu, milli-ərazi muxtariyyətinə də aiddir. Yəni ərazi muxtariyyəti kimi milli-ərazi muxtariyyəti də həm siyasi muxtariyyət, həm də inzibati muxtariyyət formasında ola bilər. Hüquq ədəbiyyatında açıqlandığı kimi, siyasi muxtariyyət bəzi dövlətçilik əlamətlərinə malikdir. Belə ki, siyasi muxtariyyətlərin əksəriyyətinin nümayəndəli orqanları yerli məsələlər üzrə qanunvericilik fəaliyyəti ilə məşğul olur. Siyasi muxtariyyətin nümayəndəli orqanının qanun qəbul etmək səlahiyyətinə malik olması isə həmin muxtar qurumun daha çox məsələlər üzrə müstəqil olması, özünüidarəetmə imkanlarının daha geniş olması deməkdir. Siyasi muxtariyyətin özünün yerli parlamenti, icra hakimiyyəti orqanı yaradılır. İcra hakimiyyəti orqanı həm qanunvericilik səlahiyyətinə malik olan nümayəndəli orqanın seçdiyi kollegiya, həm də həmin orqanın sədri ola bilər. Bəzi hallarda isə siyasi muxtariyyətin konstitusiyası da olur. Məsələn, Azərbaycan Respublikasının ərazi vahidi olan Naxçıvan Muxtar Respublikası siyasi muxtariyyət formasına malikdir və onun öz konstitusiyası var. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında təsbit olunmuşdur ki, Naxçıvan Muxtar Respublikası Azərbaycan Respublikasının tərkibində muxtar dövlətdir və onun ayrılmaz tərkib hissəsidir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının qanunvericilik hakimiyyətini nümayəndəli orqan olan Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisi, icra hakimiyyətini isə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Nazirlər Kabineti həyata keçirir. Naxçıvan Muxtar Respublikasında ayrıca məhkəmə hakimiyyəti 271
ilqar Məmmədov də mövcuddur və bu hakimiyyəti Muxtar Respublikanın məhkəmələri həyata keçirir. Bu isə demək olar ki, bütün dünyada nadir hadisədir. Çünki, adətən, federasiya subyektiərindən fərqli olaraq, muxtar qurumların məhkəmələri olmur. Naxçıvan Muxtar Respublikası milli-ərazi muxtariyyəti deyil, o, ərazi muxtariyyətidir. Siyasi muxtariyyət Azərbaycan Respublikasından başqa, bir sıra digər unitar dövlətlərdə də mövcuddur. Məsələn, Özbəkistanda Qaraqalpak Respublikası, Böyük Britaniyada Şotlandiya, Portuqaliyada Azor adaları, Finlandiyada Aland
adaları, Danimarkada Qrenlandiya, Fransada Korsika siyasi muxtariyyət formasına malikdir. Bunlardan bəzilərinin səlahiyyətləri müqayisədə daha genişdir və müstəqillikləri də daha çoxdur. Məsələn, Portuqaliyada Azor adaları ona aid olan məsələlər üzrə beynəlxalq danışıqlarda iştirak etmək hüququna malik olmaqla ümum- dövlət məsələsinin həllinə təsir göstərə bilir. Azor adaları həm də Portuqaliya parlamentində qanunvericilik təşəbbüsünə malikdir. Danimarkanın Avropa Birliyinin üzvü olmasına baxmayaraq Qrenlandiya öz ərazisində referendum keçirmək yolu ilə həmin təşkilata qatılmaqdan imtina etmişdir. Özbəkistanda isə Qaraqalpak Respublikasına bu dövlətdən ayrılmaq hüququ verilmişdir. Lakin bu hüququn reallaşması üçün mütləq parlamentin razılığı olmalıdır. Qnu da əlavə edək ki, siyasi muxtariyyətlərin əksəriyyətinin qanunverici orqanı olsa da (Ukraynada Krım Muxtar Respublikasının parlamenti qanun qəbul etmək səlahiyyətində deyil), onların qanunvericilik səlahiyyəti məhduddur. Belə ki, həmin orqanların qanunvericilik fəaliyyəti yalnız yerli əhəmiyyətə malik olan məsələləri əhatə edir. Digər tərəfdən isə, elə yerli əhəmiyyətli məsələlər var ki, siyasi muxtariyyətin qanunverici orqanı o məsələlər üzrə qanun qəbul etmək səlahiyyətində deyil. İnzibati muxtariyyətin isə siyasi muxtariyyətdən fərqli olaraq yerli qanunlar qəbul etmək səlahiyyəti yoxdur. Lakin inzibati- ərazi vahidləri ilə müqayisədə inzibati muxtariyyət daha geniş səlahiyyətlərə və əlavə hüquqlara malikdir. Məsələn, Çində inzi- 272
Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|