Qaraqalpaq indd
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
- 2. Heyvanlar haqqında nağıllar
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 190 191 Gənc oğlan da qızıl daşı aldıqdan sonra varlanır və onu hər yerdə uğur gözləyir. O, dünyada ən gözəl qızı sevir və onunla evlənir. Lakin cigit işsizlikdən boğaza yığılıb, nəhayət ova çıxır. Getmək vaxtı o qızıl daşı arvadına verərək deyir: «Onu göz-bəbəyin kimi qoru, heç kimə vermə» («Qızıl daş»). Əlbəttə, hər hansı magik, əfsun hərəkəti etməklə, hər hansı bir səbəb ucbatından əgər qadağa pozulursa, qəhrəmanın düşmən qüvvəsinin öldürücü gücündən xilas ola bilməsi çətinləşir. Əfsun əşyalarının sırasında üzük, balta, yaylıq, güzgü, kəmər, çörək, su, ot, yer, dəyənək, heyvan dişi, quş lələkləri və s. iştirak edə bilir. Demək olar ki, bütün bu əşya və şeylərin hamısı qaraqalpaq sehrli nağıllarında möcüzə yaradır. Məsələn, dəyənək nağıllarda bir-birinin ardınca nə qədər möcüzələr yaradır, insanlara kömək edir, onları dirildir, yaxud qüvvədən salır, qəhrəmanı digər qorxulu möcüzələrin hamısından güclü edir və s. Beləliklə, dəyənək qaraqal paq nağıllarında insanı bəzən heyvana, bəzən quşa bənzətməklə heyvanlara insan görkəmi, siması verir. Nağıl fantaziyasının əfsun hərəkətləri ilə əlaqələri həm də sehrli sözdən söhbət düşdükdə hiss olunur. Belə olduqda, xeyli süjetlər bədbəxtliyin ortaya çıxması motivinə söykənərək qorunmasına və yaxud nəzərdə tutulmamış deyilmiş sözün təsiri ilə yarana bilər. Məsələn, qaraqalpaq sehrli nağıllarında qəhrəman bir nəfəsi, səsi, qışqırtısı ilə əzəmətli saraylar yaradır, gölləri, dənizləri və s. quruda bilir. Qaraqalpaq nağıllarındakı nağıl ənənəsi heç də sırf janr dife rensia siyası və onlardakı professional nağılçılığın mövcudluğu ilə fərqlənmir. Nağıllar burada həm çobanlar, həm ağsaqqallar, həm qocalar, həm qarılar, həm ovçu, həm də söz-söhbətə meylli olanlar, bəzən də baksı və jıraular tərəfindən yaradılıb ortaya qoyulmuşdur. Qaraqalpaq- ların sehrli nağılları digər xalqların nağıllarına xas olan bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir. Qaraqalpaq nağıllarında daim fantaziya mövcuddur. Bu da qaraqalpaq nağıllarının başlıca cəhəti, onun nüvəsidir. Onların kompozisiyasında – başlanğıc, epik təhkiyə, zavyaz ka, kulminasiya və razvyazkadan ibarət olan konflikt, sonluq olduqca sadə, sə mə rəli dil və üslub xüsusiyyətləri mövcuddur; qaraqalpaq nağıl larında istifadə edilən poetik formula olduqca mükəmməldir; qəhrəmanların təsvirində – ziddiyyətli hiperbolizasiya və idealizasiya mühüm yer tutur. Qaraqalpaq sehrli nağılları milli koloritlə və özünəməxsusluqla seçilməklə, həm də xalq nağıl ənənə- sinin mühüm cəhətlərinə və xüsusiyyətlərinə söykənməklə formalaş mışdır. 2. Heyvanlar haqqında nağıllar Qaraqalpaq heyvanlar haqqında nağılları, yaxud folklorşü naslıqda qəbul olunduğu kimi «heyvan eposu» adlanan bu sahə nağıl janrının olduqca mühüm hissəsini təşkil etməklə şifahi xalq yaradıcılığının qədim növlərin- dəndir. Heyvanlar haqqında nağıllar animist və antropo- morfist insan təsəvvürlərini və anlayışlarını özündə əks etdirmişdir. Onlar düşüncəli və ağıllı şəkildə hərəkət etməklə bacarıqlı görünürlər. Məlumdur ki, digər xalqlarda keçmiş zamanlarda vəhşi heyvanlar (şir, ayı, canavar və s.), bəzi ev heyvanları – at, qoyun, inək, donuz, pişik müqəddəs hesab edilmiş və insanlar onlara daim səcdə etmişlər. Digər xalqlarda olduğu kimi qədim animist, totemist və magik dünyagörüşünün bəzi izləri qaraqalpaqlarda da qalmaqdadır. Animizm, daha doğrusu, təbiətin canlandırılması, təbii ki, bu dövrün özünün yaranması ilə bağlı idi. O dövrdə insan heç də ani olaraq öz dünyasından ayrılmaq istəməmişdir. İbtidai düşüncə tərzi bütün hallarda insanla heyvanlar arasındakı davranışlardakı əlaqələri, uyğunluqları axtarmağa Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 192 193 can atmışdır. Tayfa quruluşu mərhələsində totemizm əmələ gəlmişdir ki, o da insanların mənşəyinin bu və ya digər heyvanlardan, yaxud bitkilərdən alınmasını diqqət mərkəzinə çəkir. Məsələn, bir tayfa özünün ancaq ayıdan, digərlərinin tülküdən, üçüncüsünün isə canavardan və s. əmələ gəldiyini düşünürdü. Məlum olduğu kimi, türk xalqlarının ulu əcdadı dişi qurd hesab olunur. Bu barədə qədim çin mənbələri və digər mənbələrdə xeyli məlumatlar mövcud dur. Totemə çevrilmiş heyvanlar daim ilahiləşdirilirdi. Totemə inam müxtəlif əfsun, adət və ənənələrin ortaya çıxmasını şərtləndirdi. Onların başlıca məqsədi insan nəsli ilə totem arasında yaxınlıq görmək idi. Belə olduqda totem insanlara xidmət edirdi. Böyük qazax folklor şünası və etnoqrafı Ç.Valixanov bununla bağlı yazırdı: «Ümu miyyətlə, heyvan xalqlar arasında elə bir yeganə vasitə dir ki, onun kökü müxtəlif nəsillərə gedib çıxır... məsələn, hey van sümüyünü tapdamaq yolverilməzdir. Əgər hey vanlar hər hansı bir xüsusiyyətə malikdirsə, onları övliya adlandırırlar. Məsələn, qızıl qazı ovlamırlar. Qorxurlar ki, quşlar şahı onları cəzalandıra bilər. Bayquşu, yapalağı, göy- qarğanı, ağacdələni və ququşunu da ovlamırlar. 6 Türk xalq- ları elə hesab edirlər ki, onların ayaqları, başları, yapalağın isə lələkləri onları bəd qüvvələrdən xilas edir, ona görə də, onları məhz yurta, ya da ki, uşaq beşiyinin başından asırlar. Qaraqalpaq nağıllarında heyvanlar və quşlar nəinki insanların dostu, həm də onların düşməni kimi çıxış edir. Qaraqalpaqların həyatında heyvandarlıq son dərəcə mühüm yer tutur. Buna görə də qaraqalpaq nağıllarında həm də atın yeri müstəsnadır. At insanın ən ağıllı, ən yaxşı, ən etibarlı dostu kimi təsvir olunur. İnsanların köməkçiləri kimi isə ağ, göy ilan, simurq quşu, dəvə, pişik, it çıxış edir. Xeyli heyvanlar və quşlar da vardır ki, onlar qaraqalpaq nağıllarında aşağıdakı səciyyəvi xüsusiyyətlərilə fərqlənir: şir, pələng – daim xoşbəxtlik daşıyıcısı; tülkü – bic və son dərəcə məkrli; canavar – xəsis və çox yeyən; eşşək – küt və bic; ayı – fiziki qüvvənin tipik nümayəndəsi, yöndəmsiz, başdan xarab və s.; dəvə – öz düşüncəsizliyi, insanlara kömək göstərməsi və hamıya inanması ucbatından əzab çəkən; dovşan-qorxaq; quşların əksəriyyəti isə ağılı və düşüncəsi ilə fərqlənir. «Qaraqalpaq xalq nağılları» kitabında, demək olar ki, heyvanlar haqqında əksər nağıllar verilmişdir ki, onların sırasında «Xeyirxah qoca və oğru ağacdələn», «Yerş», «Bacarıqlı cigit», «Hiyləgər tülkü», «Ağacdələn və tülkü», «Tülkü və öküzlər», «Öküz və dəvə», «Eşşək bicliyi», «Milçəklər şahı», «Lovğa siçan», «Şir və hiyləgər dovşan», «Canavar və it», «Qızıl quş», «Qızılbaşlı ilan», «Tülkü və xoruz», «Aldanmış canavar» və s. verilmişdir. Qaraqalpaq sehrli na ğıl ları ilə müqayisədə qaraqalpaqların «heyvan eposu» daha müxtəsər və lakonikdir. Bununla belə, onlarda ifadə olunmuş fikir öz dərinliyi ilə fərqlənir. «Bacarıqlı cigit», «Tülkü və öküzlər», «Eşşək və dəvə», «Lovğa siçan», «Canavar və it» nağıllarında eyni zamanda, həm də bir neçə heyvanlar, quşlar, ev heyvanları iştirak edir ki, onlardan hər biri öz xarakterik xüsusiyyəti və davranışı ilə yadda qalır. İnsan davranışına istehza və onların xarakteristikası ilə bağlı heyvanların davranışı, özlərini aparması ilə bağlı nağıllar daha sonralar yaranmışdır. Beləliklə, təhkiyənin mühüm hissəsi kimi insanın xarakterik xüsusiyyətinin mənfi cəhətləri ictimai və sosial münasibətlər bu nağıllarda daha yaxşı öz əksini tapmışdır. Bunlar da öz növbəsində bədliklə, ədalətsizliklə, şər qüvvələrlə mübarizənin bir forması kimi özünü büruzə verir. Pələngin, canavarın, ayının, tülkünün və digərlə rinin obrazlarının köməyi ilə qaraqalpaq nağıllarında xanın, bəyin, tacirlərin yabançı cəhətləri tənqid atəşinə tutulur. Bu tipli qaraqalpaq nağıllarında əksər hallarda çobanlar çıxış edir ki, adətən onların köməyi ilə, təhkiyənin bu və ya digər Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|