Qaraqalpaq indd

Nizami Tağısoy
 Qaraqalpaq ədəbiyyatı
354
355
Маклая  АН  СССР.  Новая  серия.  Т.IX.  М., -Л., 1990.
48.  Жданко  Т.  Каракалпаки.  Основные  проблемы 
этнической  истории  и  этнографии.  М., 1964.
49. Жонодил. Ташкент, «ФАН», 1970.
50.  Иванов  П.  Материалы  по  истории  каракалпаков. 
Сб.Труды  Ин-та  Восто коведения.  М., -Л.,  Изд-во  АН  СССР, 
1935.
51. Камалов С. Ерназар Алакоз, 1993.
52. Камалов С. Каракалпаки в ХVIII-XIX ввеках. К истории 
взаимоотношений с Россией и Среднеазиатскими ханствами. 
Ташкент, «ФАН», 1968. 
53. Каракалпакские народные легенды и анекдоты. Подгот.к 
печати  К.Максетов,  Н.Ка малов,  К.Мамбетназаров  Нукус, 
«Каракалпак  мемлекет  баспасы», 1962.
54. Каракалпакский героический эпос «Кырк  кыз». Труды 
Каракалпакского  комплексного  научно-исследовательского 
института  АН  Узбекской  ССР,  кн.1.Нукус, 1958.
55. Кырк кыз. Нукус, 1956.
56.  Климович  Л.Об  эпосе  «Кырк  кыз».  Предисловие  к 
первому  русскому  изданию  «Кырк  кыз».  Ташкент, 1949.
57. Каншайым. Нукус, 1957.
58.  Максетов  К.  Очерки  по  истории  каракалпакского 
фольклора.  Ташкент, «ФАН», 1977
59.  Максетов    К.  Каракалпакский  эпос.Ташкент, «ФАН», 
1976
60.  Максетов  К.,  Камалов  Н.,  Мамбетназаров  К.  Кара-
калпакские народные легенды и анекдоты. Нукус – Самарканд, 
«Каракалпакстан  мемлекет  баспасы», 1962.
61.  Максетов    К.Исполнитель  дастана  «Кырк  кыз».  Журн. 
«Литература  и  искусство  Каракалпакии», 1956, №3.
62.  Максетов  К.  Художественные  особенности  дастана 
«Кырк кыз». Журн. «Литература и искусство Каракалпакии», 
1957,  №5.
63.  Мамбетназаров  К.  Каракалпакские  народные  сказки. 
Автореф.канд.дисс.Нукус, 1967.
64.  Очерки  по  истории  каракалпакского  фольклора. 
Ташкент, «ФАН», 1977.
65. Сагитов И.Т. О дастане «Кырк кыз». Литературный аль-
манах «Знамя победы». Кн.1.Нукус, 1946, с. 56-64.
66.  Толстова  Л.С.  Исторические  предания  южного  Приа-
ралья.  М., 1984.
67.  Толстова    Л.С.,  Утемисов    А.  Исторический  фольклор 
северовосточных    кара калпаков.  Сообщение  второе.  Вестник 
Каракалпакского  филиала  АН  Узбек.  ССР,  №4, 1963.
68. Толстов С.П. Города огузов. Историко-этнографические 
этюды. 1947.
69.  Толстов  С.П.  По  следам  древнехорезмийской  цивили-
зации. М., -Л.,  Сов.этнография. 1948. №4.
70.  Толстов  С.П.  Огузы,  печенеги,  Море  Давкара.  М., -Л., 
1950.
71. Толстов С.П. Приаральские скифы и Хорезм. М., 1960.
72. Толстова Л.С. Каракалпаки за пределами Хорезмского 
оазиса. В XIX – начале ХХ в. Нукус-Ташкент, “Каракалпакгиз”, 
1963.
73. Толстова Л.С. Каракалпаки Ферганской долины. Исто-
рико-этнографический  очерк.  Нукус, 1959.
74.  Толстова  Л.С.  Из  истории  Ферганских  каракалпаков. 
Нукус, 1957.
75. Хошниязов Ж. Историко-фольклорная характеристика 
каракалпакской  версии  Алпамыс.  Автореф.канд.  дисс.Таш-
кент, 1978.
    

---

Nizami Tağısoy
 Qaraqalpaq ədəbiyyatı
356
357
XVII. QARAQALPAQ  ƏDƏBİYYATŞÜNASLIĞI
Qaraqalpaq bədii ədəbiyyatının mahiyyətini, mənşə yini, 
spesifikasını ədəbi prosesinin qanunauyğunluqlarını, ictimai 
funksiyasını, estetik keyfiyyət və xüsusiyyətlərini  öyrənən 
bu elm sahəsinin yaranması  heç də öz kökləri etibarı ilə 
uzaq keçmişə gedib dirənmir. Buna görə  də onun sistemli 
təşəkkülünün XX əsrin 40-cı illərindən başladığını söyləmək 
daha məqsədə uyğundur. Qaraqalpaq ədəbiyyatı əsrlər boyu 
şifahi  şəkildə inkişaf etdiyindən, xalqın həyatı son dərəcə 
məhrumiyyətlər içində keçdiyindən  əslində  ədəbiyyatın 
nəzəri-estetik əhəmiyyətini təhlil etmək də diqqət mərkəzinə 
çəkilməmiş, ondan kənarda qal 
mışdır. Uzun zaman 
kəsiyində burada nə ədəbiyyat tarixi, nə ədəbiyyatın nəzəri 
məsələləri  - ədəbiyyatın xüsusi forma olaraq insanın mənəvi 
və bədii fəaliyyətinin özünəməxsusluğunun öyrənilməsində 
rolu, bədii  mətnin bütün struktur elementlərinin nəzərdən 
keçirilməsi (poetika məsələləri),  ədəbi prosesi və yaradıcı 
metodu ortaya çıxaran faktorlar, ədəbi tənqid - bu və ya 
digər  ədəbi  əsərlərin keyfiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsi, 
onların çağdaş ictimai – ədəbi prosesdə estetik mahiyyətini 
və rolunu müəyyənləşdirən məsələlər alim və tədqiqatçıların 
əsərlərinin təhlil predmeti kimi çıxış etməmişdir. 
Qaraqalpaq ədəbiyyatı tarixində elə müəlliflər olmuşdur 
ki, onların yaradıcılığı bir istiqamət, bir sahə daxilində yox, 
bir neçə janrlarda gücünü sınayaraq özünü göstərmək imkanı 
vermişdir. Onlardan birincisi  son dərəcə az ömür sürmüş 
Abdurəhman Ötepov (1905-1934) olmuşdur. O, qaraqalpaq 
mədəniyyəti tarixinə yazıçı, nəzəriyyəçi, milli teatrın banisi, 
istedadlı rejissor, aktyor və bəstəkar kimi daxil olmuşdur. Bir 
sıra hallarda onu teatr tarixçisi kimi də nəzərdən keçirmişlər. 
29 illik ömrü ərzində o, onaltı iri həcmli, əsərlər, qırxdan artıq 
insinirovkalar (kiçik həcmli  əsərlər) yazmış, milli folklorun 
ən yaxşı  ənənələrinə söykənməklə,  əsərlərində  istifadə 
etdiyi ənənəvi bədii vasitələri dövrün mühüm problemlərini, 
həyat hadisələrini səhnə  hərəkətlərində bacarıqla təcəssüm 
etdirmiş, qəhrəmanlıq elementlərini lirik, komik və satirik 
məqamlarla, ustalıqla birləşdirmişdir. Bu baxımdan onun 
baxışlarını qaraqalpaq estetik fikrinin – ədəbiyyatşünaslığının 
əsası kimi də nəzərdən keçirmək olar.
Qaraqalpaq  ədəbiyyatşünaslığının banilərindən biri 
Nazim Davkarayevdir. Belə ki, o, 1946-cı ildə «XIX əsr 
qaraqalpaq  ədəbiyyatı» mövzusunda əvvəl namizədlik, 
1951-ci ildə «Qaraqalpaq ədəbiyyatı tarixinin oçerkləri» 
mövzusunda doktorluq dissertasiyalarını  müdafiə etmiş, 
Qaraqalpaqstanda  bu sahədə yetişmiş ilk elmlər doktoru 
olmaqla  ədəbiyyatın müxtəlif problemlərinə  həsr olunmuş 
60-dan artıq məqalələr müəllifi kimi tanınmışdır. 
Qaraqalpaq  ədəbiyyatşünaslığı sovet dövründə yaran-
mışdır. 30-40-cı illərdə ixtisaslaşmış ədəbi tənqidçilər olmadı-
ğından bu funksiyanı  yazıçılar, şairlər və dramaturqlar yerinə 
yetirirdilər və bu müstəvidə məhz N.Davkarayev daha tez-
tez görünürdü. O,  ilk dəfə olaraq Berdağ şairin yaradıcılığını 
təhlillərə  cəlb etməklə, bu böyük şairin  əsərlərinin sosial 
 
xarakterini və mahiyyətini, xəlqi və özünəməxsus cəhətlərini 
açmağa müvəffəq olmuşdur. Nazim Davkarayevin ikinci 
fundamental əsəri «İnqilabaqədərki  qaraqalpaq ədəbiyyatının 
tarixi oçerkləri» adlanır. Bu əsərdə müəllif qaraqalpaq 
ədəbiyyatını onun folklor, epos dövründən sovet dövrünə 
qədər təhlil edərək nəzərdən keçirir. Əsərin ilk iki bölümü 
onun doktorluq dissertasiyasındandır (Müəllif öz əsərində 
XIX  əsrin  sonu XX əsrin  əvvəllərindəki vəziyyətini  tam 
şəkildə sistemləşdirməyə imkan tapmamışdır. O, 1953-cü ildə 
dünyasını  dəyişmişdir). Onun həmkarları  və yetişdirmələri 

---