Qaraqalpaq indd

Nizami Tağısoy
 Qaraqalpaq ədəbiyyatı
350
351
qeyd etsə  də, həm də  bu dastanların  əsrlər  ərzində 
formalaşmış  ənənəyə söykəndiyini, öz mövzu və ideya-
məzmununa görə qəhrəmanlıq, lirik-epik, sosial-məişət və 
ta rixi  dastanlara bölün düyünü vurğulamış,  diferen sa siya-
lar aparmışdır K.Maksetov qaraqalpaq  dastanlarında sözlə 
musiqinin üzvü surətdə birləşdiyini və söyləyicilərin böyük 
improvizasiya bacarığına malik olduqlarını, natiqlik, yumor 
hissi, qaltanlı səsə, qopuz və dutarda ifa etmək bacarığını 
detalları ilə çözmüşdür. Bütün bunlar haqqında  əsaslı 
mülahizələr ortaya qoyan tədqiqatçı  nəinki Qurbanbəy 
Tajibəyovun, həm də digər qaraqalpaq söyləyiciləri 
Yesemurat Nurabıllayevin, Ataniyaz İyimbetovun, Kulemet 
Ubbiyevin, Xocambergen Niyazovun, Qiyas Xeyrəd-
dinovun, Yeşşan Kosbulatovun,  Japak Şahmuradovun, Qa-
racan Kabulovun, Aytcan Xocalepe so vun, Əhməd Tarixo-
vun və başqalarının dastan yaradıcılığına və ifaçılığına özü-
nəməxsus rakursdan yanaşdıqlarını uğurlu təhlil etmişdir.
K.Maksetov qaraqalpaq xalq jıraularının epik repertua-
rının zəngin və  rəngarəng olduğunu, hər bir söylə yici nin 
ən azı 3-4 dastanı  əzbər bildiyini, onlarca müdrik kəlam-
lar  və nəğmələr söyləyə bildiklərini qeyd etməklə, onların 
yaradıcılığının müxtəlif tərəflərini təhlillərə  cəlb etmişdir. 
O, eyni zamanda söyləyicilərin bədii ustalıq  səviyyəsinin, 
həm də dastanın bədii dəyərini müəyyənləşdirdiyini  qeyd 
etməklə, improvizasiyanın daha bacarıqlı  ustadlarda özünü 
necə nümayiş  etdirdiyini, onların jırau-şair və jırau-ifaçılara 
bölündyünü konkret nümunələrə söykənməklə ortaya 
qoymuş və yaradıcı  jırauların dastanların qoruyucusu və 
təbliğatçısı kimi  əvəzsiz rolunu göstərmişdir.  K.Maksetov 
digər məsələlərlə yanaşı,  ənənəvi eposun xalqın müasir 
məişətində yer almış klassik formada ifasından başqa, 
həm də  dastanlarda ikinci dərəcəli yerlərin buraxılıb, 
daha maraqlı məqamlarının dinləyiciyə çatdırıb  onun xalq 
təfəkküründə qorunmasını vurğulamışdır. Digər köklü 
məsələlərlə yanaşı, K.Maksetov qaraqalpaq eposunun 
ənənəvi ifasına fərqli möhürünü də vurmuşdur. 
Qarqalpaq  şifahi söz sənətinin, folklor nümunələrinin 
və epik dastanlarının müxtəlif  problemləri qaraqalpaq 
folklorşünaslığı ilə yanaşı, həm də özbək, rus, qazax, Türkiyə 
alimlərinin diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu müstəvidə 
son illərdə fəaliyyət göstərən Türkiyə folklorşünaslarından  
bir neçəsinin adlarını çəkmək olar. Onların sırasında Fikrət 
Türkmən, Fuad Bozqurd, Ceyhun Vedat Uyğur, Əli Abbas, 
Pınar Dönməz Fədakar, Yaşar Kalafat və başqalarının 
əməyi qiymətlən dirilməyə layiqdir. 
Ədəbiyyat
Qaraqalpaq dilində
1.  Алламбергенов  К. Kаракалпак  халык  дестаны  Едиге. 
Нöкис, «Билим  баспасы», 1995.
2.  Аимбетов  К.,  Есемуратов  К.,  Каримов  А.  Каракалпак 
xалык  ертеклери.  Нöкис, “Каракалпак  мемлекет  баспасы”,  
1956.
3. Аимбетов  К., Есемуратов К., Каримов А. Халык даналыгы. 
Нöкис, “Каракалпакстан”, 1988.
4. Аимбетов К. Халык даналыгы. Нöкис, 1968.
5.  Алпамыс-Коблан.  Каракалпак  фольклоры.  Узбекистан 
Елмлер Академиясы Каракалпакстан шöбеси. Том 1-9.Нöкис, 
1995.
6. Алпамыс. Нöкис,  «Каракалпакстан», 1990.
7.Алымов  Э.  Каракалпак  лиро-эпикалык  дестанлары. 
Нöкис, «Каракалпакстан», 1983.
8. Давкараев  Н. Шыгармаларынын толык жыйнагы. Том 2, 
Нöкис, 1977. 
9.   Едиге (Каракалпак Халык дестаны). Hazırl.S.Бахадырова, 
К.Мамбетназаров, Ж.Низаметдинов. Нöкис, «Каракалпакстан», 
2001.
10. Ер Шора. Нöкис, 1995.
11. Жырау намалары. Нöкис, 1991.

---

Nizami Tağısoy
 Qaraqalpaq ədəbiyyatı
352
353
12. Каракалпак анызлары, арсанелери хэм шешенлик сöz-
лери. Hazırl.Я.Ишманов.  Нöкис, «Каракалпакстан  баспасы», 
1992.
14. Каракалпак халык афсаналары. Hazırl. Т.Канoатов. Нö-
кис, «Каракалпакстан», 2000. 
15. Кырык кыз. Каракалпак халык дестаны. Нöкис, 1993.
16. Каракалпак халык жумбаклары. Нöкис, «Каракалпакстан 
баспасы», 1995.
17.  Камалов    С.  Каракалпаклардын  халык  болып  калип-
лисеви  хэм  онун  мемлекет ли ги нин  тарийхнан.  Узбəкистон 
Елмлер  Академиясы  Каракалпакстан  Тарих,  Археология ve 
Этнография  Институту.  Хеберлер  №3.  Нöкис, 2001, с. 8-12.
18.  Камалов  С.  Каракалпаклардын  халык  болып  калеп-
лисеви  хэм  онун  мемлекет личинин  тарийхнан.  Узбекистан 
Елмлер  Академиясы  Каракалпакстан  Тарих,  Археология  ве 
Этнография  Институту.  Хеберлер.  №3.Нöкис, 2001, с. 8-12
18. Каракалпак авызеки халык дöретпелери. Нöкис, 1996.
19. Каракалпак фольклоры. Т.1-ХХ.Нöкис, 1977.
20. Кырык кыз. Hazırl. K.Максетов . Нöкис, «Каракалпакстан 
баспасы», 1993.
21. Максетов К. Каракалпак кахраманлык дестаны Кырык 
кыз. Нöкис, «Каракал пакстан баспасы», 1962.
22. Максетов  К. Каракалпак кахраманлык дестанларынын 
поэтикасы. Ташкент, «Илим баспасы», 1965. 
23. Максетов К. Каракалпак фольклоры (Програм). Нöкис, 
Нöкис Мəмлəкəт Уни вер ситети, 1982.
24.  Максетов  К.  Каракалпак  фольклористикасы.  Нöкис, 
«Каракалпакстан  баспасы», 1989
25.  Максетов  К.  Каракалпак  халкынын  кöркем  авызеки 
дöретпелери.  Нöкис, «Билим», 1996.
26.  Максетов  К.,  Тежимуратов.  Каракалпак  фольклоры. 
Нöкис, «Каракалпакстан  баспасы», 1979.
27.  Максетов  К.,  Палымбетов  К.  Каракалпак  жанылтпаш-
лары.  Нöкис, «Билим», 1997
28. Максетов К., Палымбетов К. Каракалпак дестур косык-
лары. Нöкис, «Билим», 1997
29. Максетов К., Камалов Н., Мамбетназаров  К. Каракалпак 
халык анызлары хэм анекдотлары. Нöкис, «Каракалпакстан», 
1995.
30.  Максетов  К.  Каракалпак  халкынын  кöркем  авызеки 
дöретпелери.  Нöкис, 1996.
31.Максетов  К.  Соппаслы  Сыпыра  жырау.  Журн. «Əму-
дəрья», 1971, №9.
32.  Мамбетназаров    К.  Каракалпак  ертеклери  хаккында. 
Нöкис, «Каракалпакстан  баспасы», 1981.
33. Мамбетов К. Каракалпаклар шежиреси. Нöкис, 1995.
34. Mamбетов  К.  Каракалпаклардын  этнографиялык  та-
рийхы.  Нöкис, «Каракалпакстан», 1995.
35. Мамбетов. Каракалпак толгаyлары. Нöкис, 1995.
36.  Маспатша.  Каракалпак  халык  эпосы.  Ташкент,  Гафур 
Гулам  нашрияты, 1985.
37. Пахратдинов Ю.Менем керлер хэм халык эпсаналары. 
(mənalı sözlər və xalq əfsanələri). Нöкис, «Каракалпакстан», 1989.
38. Сагитов И Каракалпак халыкынын кахраманлык эпосы. 
Нöкис, «Мемлекет баспасы», 1963.
39. Öмирбектин 
анекдотлары. Hazırl. 
К.Максетов, 
Н.Камалов, К.Мамбетназаров, С.Бахадырова. Нöкис, «Каракал-
пакстан», 1990.
Rus dilində
40.  Айтмуратов  Д.  Тюркские  этнонимы:  каракалпаки, 
черные клобуки, черкес, башкурт, кыргыз, уйгур, тюрк, печенег, 
сак,  массагет,  скиф.  Нукус, «Каракалпакстан», 1986.
41.Андрианов Б.В. Этническая территория каракалпаков в 
Севернов Хорезме. Т.3. М., 1958.
42. Алпамыс. Нукус, 1957.
43.  Есбергенов  Х.,  Атамуратов  Т.  Традиции  и  их 
преобразование в городском быту каракалпаков. Нукус, 1975.
44.  Есбергенов  Х.  Ходжаниязов  Ж.  Этнографические 
мотивы в каракалпакском  фольк лоре. Ташкент, «ФАН»,  1988      
45.  Есбергенов  Х.,  Ходжаниязов  Ж.  Этнографические 
мотивы  в  каракалпакском  фольклоре. 
46.  Жданко  Т.А.  Кырк  кыз  как  источник.  Кратк.  сообщ. 
инст.этнографии  АН  СССР.Вып.ХХХ, 1958, с. 110-120.
47.  Жданко  Т.А.  Очерки  исторической  эжтнографии 
каракалпаков.  Родо-племенная  структура  и  их  расселение 
в XIX начале  ХХ  в.  Труды  Ин-та  Этнографии  им.  Муклухо-

---