Qaraqalpaq indd
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 358 359 əsəri yalnız olduğu şəkildə çap etdirmişlər. N.Davkarayevin bu monoqra fiyasında qaraqalpaq folkloru və ədəbiyyatının inkişaf tarixi XX əsrin əvvəllərində yazıb-yaratmış şairlərin əsərlərini çevrələməklə sistemləşdirilmişdir. N.Davkarayev burada zəngin qaraqalpaq folklorunun ilk toplayıcı və ifaçılarının - xalq jırau və baksılarının məktəb və ustalığını nəzərdən keçirməklə, onların fərqli xüsusiyyətlərinə nəzər salmış, geniş mövzu və janr özünəməxsusluğunu müəyyənləşdirmişdir. Qaraqalpaq dastanlarının ideya məzmununu ortaya çıxararkən «Alpamıs», «Koblan» və s. kimi epik əsərləri özbək, qazax və s. xalqlarınkı ilə müqayisə etmiş, «Qırx qız» dastanı haqqında mülahizələr yürütmüş, onun süjet özünəxaslığı, məzmun, üslub, poetik dil, bədii təsvir vasitələri, qəhrəmanların xarakterini və b.təhlil mərkəzinə çəkmişdir. Tədqiqatçı digər məqamlarla yanaşı bu dastandakı demokratizm, humanizm, vətənpərvərlik ideyalarının tərənnümünü izləmiş, süjetdəki real hadisələrə nəzər salmış, ictimai motivlərdəki asılılığı açmış, əsərdə istifadə edilmiş poetik priyomların rəngarəngliyindən və genişliyindən, bədii obrazların bütövlüyündən, poetik dilin zənginliyindən danışmışdır və s. Bütün söylədiklərimiz N.Davkarayevin qaraqalpaq ədəbiyyatşünaslığında tutduğu yeri yaxşı müəyyənləş- dirməkdədir. Lakin bu heç də o demək deyildir ki, onun bu sahədəki fəaliyyətində çatışmazlıqlar olmamışdır. Bu əsasən onun qaraqalpaq folklorunun və ədəbiyyatının bəzi nümunələrinin birtərəfli dəyərlən dirilməsində özünü büruzə verir, təhlillər bir sıra hallarda səthi aparılır. Buna baxmayaraq, onun bu müstəvidəki yaradıcılığı qaraqalpaq ədəbiyyatşünaslıq elminin tarixi inkişafında mühüm rol oynamışdır. N.Davkarayev heç də milli ədəbiyyatşünaslığın problemlərinin öyrənilməsi ilə bağlı tədqiqat və təhlillər aparmamışdır. Onun digər ədəbiyyatların bir sıra məsələləri ilə, xüsusən Orta Asiya və qazax ədəbiy yat ları ilə qaraqalpaq ədəbiyyatının əlaqələrini çevrələy ən ədəbi-tənqidi məqalələri də öz aktuallığıni saxlamış və zamanın tələblərinə uyğun istiqamətdə qələmə alınmışdır. Qaraqalpaq ədəbiyyatşünaslığının inkişafında akad. M.Nurmühəm mədovun da xidmətləri olduqca çoxşaxəlidir. Hələ XX əsrin 50-ci illərində onun Daşkənddə nəşr etdirdiyi «Qaraqalpaq sovet ədəbiyyatı tarixininin müxtəsər oçerki» kita bı milli ədəbiyyatın bu dövrdə ortaya çıxmış xüsusiy- yətlərini diqqət mərkəzinə çatdırmaqla əhəmiyyətli bir mənbə rolunu oynamışdır. Yaradıcılığı bu dövrə təsadüf edən qaraqalpaq alimlərinin əksəriyyəti elmin sırf bir sahəsində çalışmır, onun bir sıra aspektlərində əsaslı araşdırmalar aparırdılar. Bunların sırasında N.Davkarayev, J.Dosumov, M.Nurmühəmmədov, S.Kamalov, K.Aimbetov, S.Tolstov, L.Tolstova, T.Jdanko, K.Maksetov və başqalarının adlarını çəkə bilərik. Çoxcəhətli yaradıcı elmi fəaliyyətlə məşğul olan M.Nurmühəmmədov onların sırasında daha çox fərqlənirdi. O, nəinki sırf ədəbiyyat məsələləri, həm də tarix, etnoqrafiya, epos və s. sahələrlə bağlı sanballı əsərlər nəşr etdirməklə diqqət çəkir, bu müstəvidə işıq üzü görən əsərlərin elmi redaktoru, rəyçisi və s. kimi çoxşaxəli işlər həyata keçirirdi. Tədqiqatçının hansı məsələləri diqqət mərkəzinə çəkməsindən asılı olmayaraq, onun ədəbiyyat və sənət haqqında mülahizələri daha çox sanballılılığı və dərinliyi ilə nəzərə çarpırdı. Bu baxımdan onun 60-cı illərdə əvvəl “Amudərya”, sonra Özbəkistanda nəşr olunan ictimai elmlər jurnalında dərc etdirdiyi «Qaraqalpaq yazılı ədəbiyyatının təşəkkülü» mövzusunda məqaləsi maraqla qarşılanmışdı. M.Nurmühəmmədovun redaktəsi altında 1976-cı ildə Daşkənddə nəşr olunmuş “Qaraqalpaq sovet ədəbiyyatında poema janrının inkişafı” mövzusunda araya-ərsəyə gəlmiş Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 360 361 monoqrafik araşdırmada bu janrın inkişafına və formalaş- masına nəzər salınmış sovet dövründə yazıb-yaratmış şairlərin əsərlərində folklor və müasir realist ənənələrin ortaya çıxması ilə bağlı diskussiyalar aparılmış, 30-40-cı illər qaraqalpaq poemasında müsbət qəhrəman obrazı diqqət mərkəzinə çəkilmiş, həmin dövrlərə qədər nəşr olunmuş qaraqal paq poemasının xüsusiyyətləri sistemli araşdırılmış- dır. Eyni zamanda Jolmirzə Aymirzəyev, İbrahim Yusupov və başqa müəlliflərin bu janrda yazdıqları nümunələr təhlil predmetinə çevrilmişdir. Müasir qaraqalpaq balladasının keyfiyyətləri, uşaqlar haqqında yazılmış poemaların ortaya çıxmasını şərtləndirən amillər, onların mövzu palitrası və s. kimi məsələlər S.Məcidovun, J.Aymirzə yevin, İ.Fazilovun, X.Əhmə do vun, S.Qurbanniyazo vun, D.Nazbergenovun, Q.Seyidnəzərovun, K. Cumani yazovun əsərləri müxtəlif rakurslardan araşdırılmışdır. Bu monoqrafik əsərin digər bir mühüm cəhəti ondan ibarətdir ki, burada XX əsrdə qaraqalpaq sənətkarları tərəfindən qələmə alınmış dastan- poemaların janr xüsusiyyətlərinə də nəzər salınmışdır. A.Dabılovun «Bahadır», S.Nurumbetovun «Bəxtiyar» və «Dənizdə», «Nəvai» və «Berdağ» kimi dastan - poemalarının mühüm cəhətləri, onlarda əksini tapmış vətəndaşlıq kredosu, vətənpərvərlik baxışları, bədii ifadəlilik, lakoniklik, lirik-epik poeziyanın özünəməxsus luğu, strukturu və kompozisiyası detalları ilə araşdırılmışdır və s. M.Nurmühəmmədovun 1977-ci ildə Daşkənddə nəşr etdirdiyi «Qaraqalpaq poeziyası» kitabında klassik qaraqalpaq şairlərinin yaradıcılığından başlamış (Jien Jırau, Günxoca, Hacıniyaz, Berdağ), X.Əhmədov, İ.Fazilov, A.Begimov, D.Nazbergenov, A.Dabılov, S. Nurumbetov, J.Aymirzəyev, T.Jumamuradov, İ.Yusupov, N.Japakov, X. Turımbetov, B.İsmayılov, T.Seyidca nov, Q.Seyidnəzərov, B.Kaipnəzərov, J.Dilmuradov, İ.Qurban bəyov, T.Matmuradov və başqala- rının poetik yara dıcılı ğının başlıca mövzuları, ideyası, estetik xüsusiyyətləri nəzər dən keçirilmişdir. M.Nurmühəmmədov qaraqalpaq ədəbiyyatında böyük və intensiv fəaliyyətlə məşğul olan ədəbiyyatşü naslardandır. Bu baxımdan onun qaraqalpaq ədəbiyyatının sovet dövrünü əhatə edən Ayapbergen Musayev yaradıcılığının müxtəlif tərəflərini çevrələyən «Ayapbergen Musa ulı – qaraqalpaq sovet ədəbiyyatının banisi kimi» monoqrafiyası şairin bütün yaradıcılıq yolunu işıqlandırmaq nöqteyi-nəzərdən kifayət qədər əhəmiyyətlidir. Bununla belə bu əsərin araya-ərsəyə gəlməsinə hələ M.Nurmühəm mədovun Q.Yesemuradovla birlikdə Ayapbergen Musayevin Nökisdə qaraqalpaq dilində nəşr olunmuş seçilmiş şeirlərinə yazdıqları «Xalq şairi – Ayapbergen Musayev» məqaləsi, yenə də onların «Sovet Qaraqalpaqstanı» qəzetində nəşr etdirdikləri «Xalq şairi», yenə də onların «Ayapbergen Musayev» məqalələri ilə yanaşı, M.Nurmühəmmədovun Ayapberqen Musayevin həyat və yaradıcılığına həsr edib “Amudərya” jurnalında çap etdirdiyi məqalələri və s. əsərlərdə A.Musayev yaradıcılığının özünəməxsus xüsusiyyətləri araşdırılmışdır. A.Musayev yaradıcılığının bir sıra məsələləri digər sənətkarların və tənqidçilərin də diqqətini cəlb etmişdir. Məsələn, Novruz Japakov «Ayapbergen Musayevin yaradıcılığı» (Nökis, 1964), K.Bəyniyazov “Ayapbergen Musayevin poetik üslub xüsusiyyətləri” («Жас Ленинши», 11 fevral, 1972) və Ayapbergenin «Başlayır» şeiri haqqında» dərc etdirdiyi məqalə və s. materialların dərindən araşdırılması bu qaraqalpaq şairinin əsərlərinin bədii-estetik xüsusiyyətlərinin dərindən öyrənilməsində mühüm rol oynamışdır. İstedadlı ədəbiyyatşünaslar A.Musayev yaradıcılığını təhlil edərkən ilk növbədə onun əsərlərinin tematik baxımdan rəngarəng olduğunu, bu və ya digər obrazların yapılmasında bir sıra ənənəvi epitetlərdən, müqayisələrdən və bədii vasitələrdən Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|