Qaraqalpaq indd
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 346 347 (1998), X.Yesbergenov və J.Xocaniyazovun «Qaraqalpaq folklorunda etnoqrafik motivlər», Y.Kalafatın «Qaraqalpaq xalq inancları» (1999), yenə də onun «Nökis simpoziumu və qaraqalpaq türk xalq inancları» (2000), S.Kamalovun «Qaraqalpaqların xalq kimi ortaya çıxması və onun məmləkət halına gəlməsi tarixindən» (2001) və s. kimi tarix və etnoqrafiya məsələlərini çevrələyən material və əsərlərdə xalq ədəbiyyatı nümunələrinə müxtəlif yönlərdən toxunulmuş, onun şifahi mədəniyyəti haqqında təsəvvürlər yaradılmış, mülahizələr irəli sürmüşdür. Qaraqalpaq folkloru və epik nümunələrinin elə bir örnəyini tapmaq mümkün deyildir ki, onlar milli folklor- şünaslığın və eposşünaslığın təhlil obyektinə çevrilməsin. Qaraqalpaq şifahi söz sənətində ən ardıcıl nəşr edilən və sistemli şəkildə nəzərdən keçirilən, heç şübhəsiz ki, dastanlardır. Qaraqalpaq dastanşü naslığında dastanlar həm ayrı-ayrılıqda nəşr olunmuş, onlara çoxsaylı ön söz yazılaraq bu nümunələrin bədii-estetik keyfiyyətlərindən danışılmış, həm də konsepsiyalaşmış nəzəri təhlillər aparılmışdır. Bu baxımdan İ.Sagitovun «Qırx qız» dastanı haqqında» (1946), «Каракалпак халгынын кахраманлык эпосы» (1963), «Alpamıs» (1957), K.Maksetovun «Каракалпак кахраманлык дестаны «Кырк кыз» (1962), yenə onun «Каракалпак кахраманлык дестанларынын поэтикасы» (1965), yenə də onun “Qaraqalpaq eposu” (1976), «Maspatşa» (1985), «Кырк кыз» kахраманлык халыk дестаны» (1993), «Кырк кыз» (1956), «Qurbanbəy» (1952), «Alpamıs» (1941), L.Klimoviçin «Qırx qız»ın ilk rus nəşrinə yazdığı ön söz» (L.Klimoviçin bu məqaləsi Nökisdə və Daşkənddə müxtəlif jurnal və dərgilərdə dəfələrlə nəşr olunmuşdur) (1949), K.Maksetovun «Qaraqalpaq ədəbiyyatı və incəsənəti» jurnalında nəşr etdirdiyi «Qırx qız» dastanının ifaçısı» (1956), yenə onun həmin jurnalda dərc etdirdiyi «Qırx qız» dastanının bədii xüsusiyyətləri» (1957), Özbəkistan EA Qaraqalpaqstan Elmi-Tədqiqat Kompleks İnstitututunun nəşr etdirdiyi «Qaraqalpaq qəhrəmanlıq dastanı «Qırx qız» (1958), yenə də K.Maksetovun noğaylı jırau yaradıcılığının banilərindən biri «Soppaslı Sıpıra jırau»ya həsr etdiyi və «Amudərya» jurnalında nəşr etdirdiyi məqalə (1971), «Alpamıs» (1990), E.Alimovun «Каракалпак лиро-эпикалык дестанлары» (1983), «Kanşayım» (1957), «Жонодил» (1970), «Qırx qız» (1993), «Alpamıs» (1957), «Алпамыс-Коблан, Каракалпак фольклоры» (1995), «Yer Şora» (1995), J.Xocaniyazovun Daşkənddə «Alpamıs»ın qaraqalpaq versiyasının tarixi- folklor xüsusiyyətləri» (1978) mövzusunda müdafiə etdiyi namizədlik dissertasiyası, K.Allambergenovun «Халык дестаны Едиге» (1995), S.Bahadırovanın «Dədə Kitabı və Alpamıs dastanının qaraqalpaq variantı» (2005), yenə də onunla S.Əhmədovun «Qaraqalapaq xalq ədəbiyyatı terminləri və dastanları» (2004), «Едиге» (Каракалпак халык дестаны), S.Əhmədov və S.Bahadırovanın “Kара- калпак турлери дестан ve özeтлери” (1998) və s. ki mi qa- raqalpaq eposşünaslığının müxtəlif tərəflərini çev rələyən bu əsərlər nəinki dastanşünaslığın sırf Qa raqalpaqstanda öy rənilməsinə, həm də ümumtürk dastan şünaslığının in- kişa fında, onun müxtəlif problemlə rinin çözülməsində nəzə rəçarpacaq dərəcədə rol oynamışdır. Qaraqalpaq dastanlarının hərtərəfli təhlilində K.Mak se- tovun, S.Bahadı rovanın, T.Jdankonun, İ.Sagitovun və digər- lərinin əməyi xüsusilə böyükdür. Bu müstəvidə K.Mak- setovun «Qaraqalpaq eposu» monoqrafik araşdırması xüsusi çəkiyə malikdir. K.Ayımbetovun, G.Yesemuradovun, A.Karimovun «Qaraqalpaq xalq nağılları» (1956), yenə də onların birlikdə nəşr etdirdikləri «Xalq bilgiliyi» (1988), T.Adambayevanın Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 348 349 «Jırau namələri» (nəğmələri) (1996), L.İsmanovun «Qaraqalpaq əfsanələri və şeşenlik sözləri» (1992), T. Qənaətovun «Qaraqalpaq xalq əfsanələri» (2000), Qaraqal- paq larda novruz (1996), K.Maksetovun, N.Kama lovun, K.Mam betnazarovun və S.Bahadırovanın hazırladıqları «Ömirbəyin lətifələri» (1990), Y.Paxraddino vun «Mənalı sözlər və xalq əfsanələri» (1989), L.Tolstovanın «Cənubi Aralətrafının tarixi rəvayətləri» (1984), yenə də onun A.Ötəmisovla birlikdə hazırlayıb Özbəkistan Elmlər Akademiyasının Qaraqalpaq filialının «Xəbərlər»ində nəşr etdirdiyi «Şimal-şərq qaraqalpaqlarının tarixi folkloru» (1963), K.Ayimbetovun «Xalq danalığı» (1968), S.Kama lo- vun «Yernəzər Alagöz. Xalq azadlıq mübarizəsinin qəhrə- ma nı» (1993), «Qaraqalpaq folkloru nun I-XX cildlərini çev- rələyən şifahi yaradıcılıq nümunələri (1977), «Qaraqalpaq ağız söyləntiləri» (1966), X.Yesbergenov və T.Ata mura do- vun «Ənənələr və onların qaraqalpaqların şəhər məişətində dəyişil məsi» (1975), K.Maksetovun «Qaraqalpaq folkloru- nun tarixi oçerki» (1977), yenə onun «Qaraqalpaq folkloris- tikası» (1989), yenə də onun «Qaraqalpaq xalqının bədii söz lü yaradıcılığı» (1996), K.Maksetov və Tejimuradovun «Qara qalpaq folkloru» (1979), K.Maksetov və K.Palım beto- vun «Qaraqalpaq təkərləmələri» (1997), K.Maksetov, N.Ka- malov, K.Mambet nazarovun «Qaraqal paq xalq əfsanələri və lətifələri» (1962), K.Mak setov və K. Palımbetovun «Qara- qalpaq ənənəvi nəğmələri» (1997), K.Mak setov, K.Kamalov, K.Mambetnazarovun «Qaraqal paq xalq ağız söyləmələri və lətifə ləri» (1995), K.Mam bet naza rovun «Qaraqalpaq nağıl ları haqqında» (1981), Ə.Nəhmədovun «Əski bir türk boyu olan müytenlər və tenşe əfsanələri» (2002), M.Nur- mühəmmə dovun «Qara qalpaqlarda aşıq (kemik) oyunları» (1987), K.Mam betovun «Qaraqalpaq tolqauları» (1995), «Qara qalpaq folkloru tarixi üzrə oçerklər» (1977), K.Mam- betnazarovun «Qa ra qalpaq xalq nağılları» mövzulu namizəd lik dis sertasiyası (1967), «Qaraqalpaq xalq tapmacaları» (1996) və s. qaraqalpaq folklorşünaslarının apardığı çoxillik və ardıcıl fəaliyyətin nəticəsi kimi ortada dayanmaqdadır. K.Maksetovun folklorşünaslıq tədqiqatlarında təhlil obyekti kimi qaraqalpaq folklorunun əksər janrları çıxış etsə də, başlıca prioritet kimi qaraqalpaq folklorunun və qəh- rəmanlıq dastanlarının müxtəlif problemlərinin öyrə nil- məsi, poetikası və s. yanaşı, qaraqalpaq dastan çılığında ön- cül mövqedə dayanmış Qurbanbəy Tajibəyovun reper tua- rında yer almış çoxsaylı dastanların bədii xüsusiyyətlərinin tədqiqi məsələsi aparıcı yer tutur. Onun «Qaraqalpaq eposu» mövzulu sanballı monoqrafiyasında Qurbanbəyin yaradıcılıq irsində istifadə olunan özünəməxsus va-sitələr bütün detalları ilə araşdırılır. Dastanşünasın Qurban- bəyin epik repertuarında kifayət qədər geniş yer alıb nəşr olunmuş «Qırx qız», «Yer Ziuar», «Kanşayım», «Mənqlikal», «Qurbanbəy», «Janadil», «Baltakey-batır» kimi dastanlarla yanaşı, Qurbanbəyin ifasında səslənmiş, lakin nəşr olunmamış «Alpamıs», «Yersayım», «Cahanşa», «Səlimcan», «Elimxan», «Hətəm-Tay», «Hacı-Girey», «Yer- Kosay», «Şirin-Şəkər» və s. əsərlərin də xüsusiyyətlərinə nəzər salır, Qurbanbəy jırau yaradıcılığı ilə digər qaraqalpaq jıraularının yaradıcılıq xüsusiyyətləri arasında paralellər aparır, ümumiləşdirmələr edir. Monoqrafiya boyu tədqiqatçı yalnız bir jıraunın yaradıcılığı daxilində qapanıb qalmır. Jırauların improvizasiya üsullarına, dastanın musiqi hissəsinin ifa manerasına, poemalarda yer almış epikadakı milli spesifikanın özünəməx susluğuna və musiqi repertuarına da dərindən diqqət yetirir. Müəllif qaraqalpaq dastançılarının ifasının özbək xalq baxşiləri, qazax akınları, qırğız manasçılarının ifasına oxşarlığını Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|