Qaraqalpaq indd
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 334 335 həsr olunmuşdu. Bu komediyaların süjeti, şübhəsiz ki, real gerçəklikdə olan faktlara əsaslanırdı. Məsələn, J.Aymirzəyevin «Ziyankarlar» və A.Ötepovun «900 qram» komediyalarında müəlliflər öz perso najlarının davranış xarakterindən və dil-üslub xüsusiyyət lərindən uğurla istifadə etmişlər. Bu komediyaların qəhrəmanları avam və tənbəl savadsızlardır. «900 qram» komediyasında Əhməd obrazı vardır ki, o, bütün il boyu işləmir, biləndə ki, ona hər əmək gününə 900 qram taxıl düşür, onda o, kisələrini götürüb kolxoz anbarına yaxınlaşır. Bu tipli mövzular digər komediyaların da əsasına qoyulmuşdu. Mövzu dövr üçün olduqca aktual idi. Elə buna görə də belə əsərlər Qaraqalpaqstan teatrlarında müvəffəqiyyətlə gedirdi. J.Aymirzəyev «Öz dəyənəyinlə özünə» komediyasında, bir tərəfdən, bəylərin, mollaların və ışanların qəddarlığını, digər tərəfdən, haqq, ədalət uğrunda mübarizə aparanları göstərirdi. Müəllif komediyada müxtəlif qrotesklər, satirik-yumoristik ifadə vasitələrindən geniş istifadə etmişdir. Bu komediyaların başlıca mövzusu faktik olaraq Qaraqalpaqstanın əvvəlki dövrdəki həyatını işıqlandırsa da, bununla belə burada eyni zamanda xalqın müasir həyatında olan əyintilər də ustalıqla əks olunurdu. O dövrün tənqidi J.Aymirzəyevin komediyasını müvəffəqiyyətli hesab edərək, həm də bütün personajların xarakterlərinin relyefli yapılmadığını və obrazların psixoloji baxımdan yetərincə əsaslandırılmadığını qeyd etmişdi. Məsələn, qeyd olunurdu ki, Anargül obrazı son dərəcə dinamik idisə, İmanbəy obrazı statik idi. J.Aymirzəyevin digər komediyaları da xalq həyatına həsr edilmişdir. Bütün müsbət keyfiyyətləri ilə yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, bu müəllifin komediyalarının bir neçəsi də var idi ki, onlar deklarivlikdən, konflikt inkişafının zəifliyindən və sxematiklikdən kənar da ola bilməmişdir. Məsələn «Toyda», «Totıxana», «Toy», «Oğurluq - alçaqlıqdır» və s. kimi komediyalarda bu cəhət özün daha yaxşı göstərmişdir. Buna görədə adı çəkilən üç komediya qaraqalpaq teatrında heç də uzun ömürlü səhnə həyatı yaşaya bilməmişdir. Sovet dövrü olduğundan qaraqalpaq səhnəsində kolxoz həyatına həsr edilmiş pyeslər də az deyildi. Bunlara ilk növbədə M.Daribayevin «Yeni insanlar» və J.Aymirzəyevin «Toy» pyesləri aid idi. Bu tipli pyeslərdə qaraqalpaq ədəbiyyatında ilk dəfə olaraq əmək mövzusu geniş planda yayılırdı. «Yeni insanlar»da Pəhləvan Taluan və Sırımbet obrazları koloritli şəkildə yaradıldığından onlar xalq arasından çıxan əməksevər insanlar kimi diqqəti daha çox cəlb edirdi. Qaraqalpaqların feodallıq dövrünə həsr olunmuş ilk musiqili dram əsəri S.Məcidovun «Bağdagül»ü olmuşdur. Bu dram əsərinin başlıca qəhrəmanları bir-birlərini ürəkdən sevən kənd gəncləri Xocan və Bağdagüldür. Lakin 60 yaşlı Şəmşid Xocanın sevgisinə ortaq çıxmağa can atmaqla Bağdagülü üçüncü arvadı etmək istəyir. O, Xocanı arxa cəbhədəki işlərə göndərmək istəyir. Bağdagülsə Xoca nə qədər səy göstərsə də, onun tələsinə düşmür və öz sevgilisinə sadiqliyini nümayiş etdirir, təhqirə dözməyərək doğma aulundan qaçır, çətinliklə də olsa, Xocana qovuşur. Bu dram əsərində «Kədərli qız», «Aycanay», «Muxalles», «Bozatau» və s. bu kimi xalq melodiyalarının motivlərindən uğurla istifadə olunmuşdur. S.Məcidov bu əsəri ilə dram janrında folklor nəğmələrindən istifadənin rolunu yetərincə əks etdirməyə müvəffəq ola bilmişdir. S.Məcidovun «Bağdagül» musiqili dramında özbək dramaturqu H.H. Niyazinin «Bəy və nökər» pyesinin xüsusiyyətləri özünü kifayət qədər qabarıq göstərir. M.Daribayevin «Arzu» pyesinin mərkəzində – tarixi Yernəzər Alagözün şəxsiyyəti dayanır. Burada o, düşmənə qarşı alovlanmış üsyanın başçısı və xalq maraqlarının ifadəçisi kimi təqdim olunmuşdur. Pyesdə Yernəzər Alagöz Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 336 337 və onun bütün ailəsi (arvadı Nurbibi, qoca anası Gülnar, oğlu Yadigar), dostları (Qorxmaz, Taymas, Juman, Yerqas) böyük mübarizlər kimi əks olunmuşlar. Maraqlıdır ki, Yernəzərın dramaturq tərəfindən tarixi əksi heç də onu tək vahid qəhrəman kimi səciyyələndirmək yox, onunla çiyin-çiyinə duran bütün qüvvələri göstərməyə can atmasıdır. Ayağa qalxmış xalqa qarşı Xivə xanı Seyid Məhəmməd öz ordusu ilə güclü silahlanaraq mübarizə aparır. Yernəzərin və onun dostlarının Xivə xanına qarşı mübarizəsini əks etdirən dra- maturq, həm də baş qəhrəman obrazının modernizasiyasında bir sıra səhvlərə də yol vermişdir. Qaraqalpaq səhnə sənətində ən yaxşı əsərlərdən biri də N.Davkarayevin «Alpamıs» musiqili dramıdır ki, o, məhz Orta Asiya türklərinin (özbəklərin, qaraqalpaqların, qazaxların) məlum eposunun motivləri əsasında yazılmışdır. Dastanın ideya-bədii xüsusiyyətlərini yeni yazılı ədəbi formaya salan müəllif, ona dram leytmotivi verməklə, həm də əsərin başlıca ideyasını – qaraqalpaq xalqının birləşməsi uğrunda mübarizəsini göstərməyə nail olmasıdır. 4 «Alpamıs»ın baş qəhrəmanı və aparıcı obrazı onun özü və sevgilisi Barçindır– onların hər ikisi xalq ideallarını əks etdirir və məhz bu xüsusiyyət lərinə görə də qəhrəmanların hər ikisi N.Davkarayevin «Alpamıs» musiqili dramında görümlü şəkildə təqdim olunmuşdur. 40-cı illərdə qaraqalpaq teatrının səhnəsində J.Ay mirzə- yevin «Leytenant Yelmuradov», «Kolya», S.Xocaniya- zovun «Bizim Bahadır» dramları ilə yanaşı, özbək, rus və digər ədəbiyyatlardan qaraqalpaqcaya tərcümə olunmuş pyeslər qoyulurdu. Bu nümunələr arasında ən maraqlı tamaşa «Leytenant Yelmuradov» idi. Əsərdə Batırbəy Yelmuradov və onun dostlarının qəhrəmanlıq mübarizəsi əks olunur. Tamaşada müəllifin düşüncəsinə uyğun olaraq ilk növbədə xalqın mənəvi qohumluğu öz əksini tapır. Bu dramda baş qəhrəman heç də statik bir fiqur yox, özünü odun-alovun içinə atan əsgər kimi səciyyələndirilməklə, daim hərəkət və inkişafdadır. Bu pyesi həm də digər çoxsaylı müsbət keyfiyyətlər fərqləndirir. Elə buna görə də bu əsər qaraqalpaq ədəbiyyatının hərb dövrünün ən yaxşı dram nümunələrindəndir. Bununla belə burada bir sıra çatışmazlıqlar da mövcuddur. Belə ki, əsərdə əvvəlki pyeslər üçün xarakterik olan təkrarlar, personajların fərdi və psixoloji xarakteristikasının bir-birinə uyğunluğu, trafaret obrazlar, hərəkətlər və s. nəzərə çarpmaqdadır. Qaraqalpaq teatrının səhnəsində həm də digər xalqla- rın müəlliflərinin əsərləri qaraqalpaq dilinə tərcümələrdə getmişdir ki, onların sırasında K.Simonov, K.Yaşen, S.Abdulla və s. əsrlərini göstərmək olar. Bu əsərlər ilk növbədə düşmənlə qəhrəmancasına mübarizəyə səsləyirdi. Müharibə dövründə qaraqalpaq yazıçıları N.Davkarayev, U.Kojurov, A.Şahmuradov, M.Daribayev publisistik məqalə, korrespondensiyalarla və s. də çıxış edirdilər. 40-50-ci illərdə J.Aymirzəyev, S.Xocaniyazov, A.Şahmuradov, P.Tlegenov və b. bir neçə səhnə əsəri yazmışlar. Bu əsərlər maraqlı mövzulara həsr olunmuşdur. Məsələn, J.Aymirzəyevin «Amudərya sahillərində» musiqili dramında şəxsi və ictimai maraq arasında olan konflikt göstərilmişdir. Kolxoz sədri Uzaqbergen öz şəxsi mənfəəti barədə düşünür, onu müdrik və doğrucul bir insan Pəhləvan ata ifaşa edir. Pyes aktual mövzuya həsr olunsa da, müəllif hadisələri sona qədər həqiqətə uyğun və inandırıcı şəkildə aça bilməmişdir. Belə ki, əsərin bir sıra məqamları kəskin konflikt situasiyalarından kənardadır. Bu onunla bağlı olmuşdur ki, müəllif düşündüyü xətti inkişaf etdirə bilməmişdir. Buna görə də başlıca məsələ konfliktin yüksələn xətlə getməsindən kənarda qalmışdır. Kolxoz sədri raykom katibinin yanına gedir, öz səhvlərini anlayır, onu briqadir Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|