Nizami Tağısoy
Qaraqalpaq ədəbiyyatı
326
327
xalqının tarixi taleyində rusların böyük rol oynaması,
onların qaraqalpaqların xilaskarı kimi
təqdim edilməsində
özünü qabarıq şəkildə əks etdirməsi ilə bağlıdır. (Bu məqam
“Yuxusuz gecələr” povesti, “Qaraqalpaqlar haqqında dastan”
trilogiyasında və “Qaraqalpaqnamə” romanında daha
çox şişirdilmişdir). Bundan başqa T.Kaipbergenovun bəzi
əsərlərində qəhrəmanların fərdi nitqi, etnoqrafik və məişət
realiləri və detalları yetərincə parlaq
verilməmiş, milli kolorit
bəzi hallarda trafaretləşdirilmişdir.
21
ƏDƏBİYYAT
1. Tağısoy N. Qaraqalpaq ədəbiyyatı. Tulepbergen Kaipber-
genovun yaradıcılığı. “Azərbaycan” jurn., 2010, №6, s.158.
2. Qulam Q. Ömrün baharında. Şeirlər. Bakı, “Yazıçı”, 1979, 96 s.
3.Акбаров А. Гафур Гулям. Ташкент, «Еш гвардия», 1974,
376 s.
4. Давыдова Т. Путь к эпопее. Журн. «Дружба народов»
1985. №10, с.233.
5. Каипбергенов Т. К моим читателям// Каипбергенов Т.
Дастан о каракалпаках// Сказание о Маман-бие. Книга первая.
М., «Сов.писатель», 1986, с. 7.
6.
Yenə orada, с.7.
7. Yenə orada, с.7.
8. Давыдова Т. Путь к эпопее. Журн. «Дружба народов»,
1985, №10, с. 234.
9. Изюмский А. Отечественная история в литературном
зазеркалье. Журн. «Вопр. литерауры», 1989, №9.
10. Каипбергенов Т. Письмо редактору «Вопросы
литературы». Журн. «Вопросы литературы», 1990, №6, 226-229
с.
11. Каипбергенов Т.К. К моим читателям// Каипбергенов
Т. Дастан о каракалпаках// Сказание о Маман-бие. М., «Сов.
писатель», 1986, с. 6.
12. Каипбергенов Т.К. К моим читателям// Каипбергенов
Т. Дастан о каракалпаках// Сказание о Маман-бие. М., «Сов.
писатель», 1986, с. 6-7.
13.Yenə orada, c. 6.
14.Каипбергенов Т. Каракалпак-намэ. Роман-эссе. М., «Сов.
писатель», 1989.
15. Каипбергенов Т. Каракалпак-намэ. Роман-газета, 1991,
№21-22.
15. Учиться уму-разуму//Предисловие к «Каракалпак-
намэ». Роман-газета, 1991, №21-22.
17.Каипбергенов Т. Каракалпак-намэ. Роман-эссе. М., «Сов.
писатель», 1989, с. 64.
18. Yenə orada, c. 71.
19. Yenə orada, c. 72.
20. Каипбергенов Т. Быть ответственным – значить отвечать.
Журн. «Вопр. литературы», 1987, №10, с. 192-204.
21. Tağısoy N. Qaraqalpaq ədəbiyyatı. Tulepbergen Kaipber-
geno vun yaradıcılığı. “Azərbaycan” jurn., 2010, №6, s.160.
Nizami Tağısoy
Qaraqalpaq ədəbiyyatı
328
329
XV. QARAQALPAQ DRAMATURGİYASI
VƏ TEATRININ İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİ VƏ
ÖZÜNƏMƏXSUS XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Qaraqalpaq ədəbiyyatında dramaturji janrın yaranması.
İlk qaraqalpaq müəllifləri və onların ilk dramaturji əsərləri
– S.Məcidov, A.Ötepov, A.Begimov, C.Aymirzəyev. 30-cu
illər qaraqalpaq pyeslərinin mövzusu və problematikası.
Dramaturgiyada qaraqalpaq xalq melodiyalarından istifadə.
Qaraqalpaq ədəbiyyatında musiqili dram janrının yaranması.
(S.Məcidov «Bağdagül», N.Davkarayev «Alpamıs»).
Alpamıs və Gülayim –dram əsərlərində xalq ideallarını
təcəssüm etdirən obrazlar kimi. Xalq içində olmuş tarixi
şəxsiyyətlərə müraciət. Yernəzər Alagöz obrazı. Yernəzər-
Alagözün M.Daribayevin «Arzu» pyesində qaraqalpaq
üsyanının başçısı kimi təqdimatı.
40-cı illər qaraqalpaq dramaturgiyasında müharibə
obrazı və onun xarakterik xüsusiyyətləri (J.Aymirzəyev
«Leytenant Yelmuradov», «Kolya»; S.Xocaniyazov «Bizim
Bahadır» və s.).
40-cı illər qaraqalpaq dramaturgiyasında şəxsi və ictimai
konflikt (J. Ay mir zəyev «Amudərya sahillərində», «Aygül-
Abat», J.Aymir zəyev və A.Şahmu radov «Aral qızı», A.Begimov
və T. Allanazarov «Qərib Aşıq», S.Xocaniyazov «Zorla yaxşı
olmayacaqsan», P.Tlegenov «Birinci fit» və s.). «Qərib Aşıq»
musiqili dramında qəhrəmanlar arasındakı ziddiyyətlərə
onların arasında gedən xeyirlə şər mübarizəsinin təsiri.
50-ci illər qaraqalpaq dramaturgiyasında uşaq pyeslərinin
yaranması. (T.Tlegenovun «Kimdir müqəssir?», «Öz
anasının oğlu» pyesləri, J.Aymirzəyevin «Mənim oğullarım
və qızlarım» və s.). Bu pyeslərdə həyatın şablonlaşdırılmış
ifadəsi.
J.Aymirzəyev və T.Allanazarovun «Rövşən», J.Aymirzə-
ye vin «Əziz doktor», «Teneta Şeberxan», Ş.Xocaniyazovun
«Taluas», N.Yesmatovun və A.Yeşimbetovun «Otlaqda toy»,
T.Seyidcanovun «Qaragözlü gözəl», «Narahat dalğalar»,
T.Tlege novun «Bekjan faciəsi», A.Şahmuradov və İ.Yusupovun
«Qırx qız», T.Jumamu radovun «Qız zarafatları», Q.Abdulov
və T.Bayandiyevin «Qaraqalpaq qızı» və s. pyesləri. Musiqili
komediya janrında yazılmış əsərlərdə ailə-məişət, sosial-
psixoloji və mənəvi-əxlaqi problemlərin əksi.
Xalqın azadlıq mübarizəsi J.Aymirzəyevin «Berdağ»
musiqili dramında.. Xalq mübarizələrinin, o cümlədən
Yernəzər Alagözün, XIX əsr klassik qaraqalpaq ədəbiyyatının
görkəmli nümayəndəsi Berdağın dram əsərlərində yaradılmış
koloritli obrazları.
XX əsrin 70-80-ci illərində qaraqlapaq dramaturgiyasının
aparıcı mövzuları və proble ma tikası. T.Seyidcanovun
«Əbu Reyhan Biruni», K.Əvəzovun «Arzuya gedən yolda»,
İ.Yusupovun «Hazırcavab Ömirbəy», D.Aymuradovun
«Boşluq» J.Seyid nəzərovun və U.Xocaniyazovun «Paxıllar»,
J.Seyidnəzərovun «Qığılcım», K.Rəh manovun «Əkiz qızı»
əsərlərində konfliktin orijinal şəkildə həlli və s.
Qaraqalpaqlarda yazılı ədəbiyyat XX əsrin 20-ci
illərində
yaranmışdır. Bu dövrdə qaraqalpaq ədəbiyyatı XX əsrin
birinci yarasında hələ ilkin addımlarını atır və əsasən o şifahi
xalq yaradıcılığı və türk poeziyası ənənələri üzərində inkişaf
edirdi.
Məlumdur ki, klassik türk poeziyası və folklorunda
xalq dramı elementləri geniş şəkildə təqdim olunurdu.
Məsələn, qaraqalpaqların «juabları» (« cavabları» - yəni
«hazırcavablıq») – nəğmə, zarafatcıl yarışlarda öz əksini
tapırdı. Qaraqalpaqların toy mərasimlərində «betaşar”,
«heyjar» (azərbaycanlılarda «yar-yar»), «mereke» (azərbay-
can lılar da «mərəkə») və s. teatrallaşdırılmış tamaşa
elementləri
