Qaraqalpaq indd
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 310 311 bu keyfiyyətin ortaya çıxdığını sübut edir. Bəs epopeyada nədən bəhs olunur? Onun başlıca problematikası nədən ibarətdir? Qeyd edək ki, «Qaraqalpaqlar haqqında dastan» trilogiyasında qaraqalpaq xalqının XVIII-XIX əsrlər ərzində yaşadığı dövr bütün təfərrüatları ilə əksini tapmışdır. Bu dövrdə xalqdan tələb olunan iri həcmli vergilər ucbatından insanların öz yurdunu tərk edərək yeni torpaqlara üz tutduğu, Xivə xanlığına qarşı vuruşmaqla müstəqilliyini bərqərar etmək əzmində olub dövlət qurmaq uğrunda yadellilərə qarşı mübarizə gedirdi. Dövrün siyayi reallıqları ilə uyuşmayan ziddiyyətlər ucbatından Qaraqalpaqstan Rusiya, Türkiyə, İngiltərə kimi güclü dövlətlərin maraqlarının kəsişib-çarpazlaşdığı bir arena kimi ortada idi. Orta Asiya xalqlarının – qazaxların, qırğızların, türkmənlərin və eləcə də qaraqalpaqların özlərinin tayfalararası mübarizədə zəifləməsi də vəziyyətin gərginləşməsində az rol oynamırdı. Belə olduğu halda tarixi mövzuya, epopeya janrına müraciət nəyi həll edə bilərdi? Bu maraq nə ilə bağlı idi? XX əsr ədəbiyyatının fərqli xüsusiyyətindən biri yazıçı, şair, dramaturq və mədəniyyət xadimlərinin tarixi hadisələrə və bədii sözə, keçmiş şəxsiyyətlərin fəaliyyətinə nəzər salması mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu dövrdə rus ədəbiyyatında A.Çapıginin «Stepan Razin», S.Zlobinin «Salavat Yulayev», O.Forşun «Radişev», A.Tolstoyun «Birinci Pyotr», N.Yanın «Çingiz xan», Y.Tınyanovun «Kyuxlya» və «Puşkin», V.Şişkovun «Yemelyan Puqaçov», V.Kostılyovun «Kuzma Minin» və s. əsərləri ortaya çıxmışdır. Bu dövrdə həm də milli ədəbiyyatlarda roman-epopeya janrına daha çox müraciət olunurdu. Məsələn, qazax M.Auzeovun «Abay» və «Abay yolu», Nizaminin, Nəvainin, Uluqbəyin, Şevçenkonun və digərlərinin həyat və fəaliyyəti ilə bağlı konkret şəxsiyyətlərə və hadisələrə həsr olunmuş tarixi-bioqrafik əsərlər yazılır, onlar geniş yayılır, oxucu rəğbəti qazanırdı. Tarixi mövzuya müraciət həm də Azərbaycan ədəbiyyatı üçün xarakterik olmuş və bu mövzu bu gün də aktual olaraq qalmaqdadır. Bu sırada H.Cavidin «Peyğəmbər», «Topal Teymur», C.Cabbarlının «Od gəlini», A.Haqverdiyevin «Köhnə nəsil», M.S.Ordubadinin «Dumanlı Təbriz», «Döyüşən şəhər», «Qılınc və qələm», «Gizli Bakı», Y.Çəmənzəminlinin «Qan içində», S.Vurğunun «Vaqif», S.Rüstəmin «Qaçaq Nəbi», Qabilin «Nəsimi», müasir dövrdə B.Vahabzadənin, N.Xəzrinin, İ. Əfəndiyevin, Anarın, Elçinin, E.Hüseynbəylinin, Y.Oğuzun, H.Mirələm ovun və b. bu kimi müəlliflərin əsərlərini nümunə göstərmək olar. Göründüyü kimi, XX əsrdə rus, ukrayna, qazax, özbək, Azərbaycan ədəbiyyatlarının nümayəndələrinə, tarixi şəxsiyyətlərinə, hökmdarlarına, qəhrəmanlarına onların xalq mübarizəsi yolunda roluna xeyli diqqət yetirilmiş və bu gün də yetirilməkdədir. Yeni tarixilik dalğası – keçmişi daha dərindən izah edir. İlk növbədə belə yanaşma tərzi kiçik, epik, daha mobil janrlarda da özünü əks etdirirdi. Bu baxımdan belə mövzuda Orta Asiya və Qazax ədəbiyyatında hekayələr və povestlər ortaya çıxırdı. Bu baxımdan Aybəkin « Nəvai », M.Şeyxzadəninin « Uluqbəy» A.Kekilbayevin, O.Bokeyevin, Ə.Nurpeisovun, A.Alimcanovun və başqalarının əsərləri xarakterikdir. Xalq həyatının keçmiş səhifələrini yenidən canlandırmaq və onları yaddaşlara gətirmək baxımından roman, hətta roman-epopeya janr formalarına müraciətin özü daha önəmli görünürdü. Bu dövrdə bir-birinin ardınca yaradılmış qırğızlar T.Qazımbekovun «Sındırılmış qılınc» və T.Sıdıkbekovun «Dağlar arası», qazax yazıçıları A.Nurpeisovun «Qan və tər» və İ.Yesemberlinin «Köçərilər», T.Kaipber genovun «Qaraqalpaqlar haqqında dastan», özbək P.Qədirovun «Ulduzlu gecələr», azərbaycanlı İ.Hüseynovun «İdeal», Y.Səmədoğlunun «Qətl günü» və digər əsərlər daha çox oxucu marağına səbəb olurdu. Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 312 313 Qaraqalpaq ədəbiyyatının ən parlaq nümunəsi «Qaraqal- paqlar haqqında dastan»dır. Burada tarix, fəlsəfə, psixologiya, mentalitet, böyük tarixi şəxsiyyətlər və onların müasirlərinin münasibətləri haqqında məsələlər gündəmə gətirilmişdir. T.Kaipbergenov həm də bütün bu problemləri aradıqda onları mücərrəd yox, xalq həyatını realist şəkildə çözməklə və onun çoxsaylı xüsusiyyətlərini göstərməklə ona nail olurdu. «Qaraqalpaqlar haqqında dastan» əsərində müəllif qaraqalpaq ların tarixi konsepsiyasının elə mühüm səhifələrini və dönəmlərini yaradır ki, burada xalq daim öz keçmişinin, indisinin və gələcəyinin axtarışında olur. Əsərdə başlıca motivlərdən biri kimi yazıçının bədii təfəkkürünü qidalandıran yetimlik motividir. Bütün epopeya boyu biz yetim qəhrəmanlarla rastlaşırıq. Onlar «Mamanbiy haqqında dastan» əsərində daha mühüm rol oynayır, XVIII-XIX əsrlərdə qaraqalpaqlar arasında yetimlərin, kasıbların olması heç də nadir hal deyildi. Onlar yadellilərin yürüşü nəticəsində öz torpaqlarından kənar düşürdülər. Bütün bunlar səhralarda yaşayan xalqın dramatik və sərgərdan taleyində mühüm rol oynayırdı. Trilogiyanın birinci hissəsində – Mamanbiy – baş qəhrəman kimi öz valideynlərini daha erkən itirmiş yetimlərdən biridir. Xalqın oğul və qızlarının bəzilərinin taleyi yazıçıya tarixi məqamlar üçün də əsaslar verirdi. Çünki qaraqalpaq bəyləri, xanları və feodallarından başqa bütün qaraqalpaqlar köməksiz, arxasız yetimə bənzəyirdilər. Buna görə də xalqa dayaq olan bir şəxsiyyət gərək idi. O, belə bir dayağı özünün seçdiyi Mamanbiyin timsalında görürdü. Epopeya təzəcə işıq üzü gördüyü zaman tənqidçi T.Davıdova əsərlə bağlı fikrini söyləyərkən demişdi: «Kasıblıq ideyası nəinki bütün xalqın kasıblığı və yetimlərin obrazının hərtərəfli epik təsvirini verən çoxsaylı səhnə lərdə görünür, bu, həm də epopeyanın simvolikası ilə bağlıdır ki, bu da əsərin bədii ifadəliliyin mühüm xüsusiyyəti kimi ortada dayanır». 4 T.Kaipbergenovun trilogiyasının başlıca xüsusiyyəti qaraqalpaqların birləş məsini şərtləndirən fikrin zəruriliyidir. Bu pərakəndə şəkildə yaşamağa məcbur edilmiş qaraqalpaqların öz xoşbəxtliyini, səadətini arayıb-axtardığı məqamlarda daha yaxşı təsvir olunur. Qaraqalpaqların tarixi konsepsiyasında bu məsələ daim aparıcı olmuşdur. Yazıçı məhz bu ideyanı böyük ustalıqla açır. Burada yenə də xalqın və müəllifin bədii təfəkküründə olan tarixilik prinsipi onun köməyinə gəlir. T.Kaipbergenov heç də keçmiş dövrlərin hadisələrini idealizə etmir. XVIII-XIX əsrlərdə xalqın taleyində getmiş prosesləri modernləşdirmir. Çünki bu dövrdə məhz tayfalararası və qəbilələrarası ziddiyyətlərin kəskinləşməsi gedirdi. Sənətkar haqlı olaraq göstərir ki, Mamanbiy və ikinci kitabdakı Aydosbiyin qaraqalpaqların bir-biri ilə düşmənçilikdə olan qəbilələrinin müstəqil dövlətə çev rilməsində rolu nə qədər böyük olmuşdur. Qaraqalpaq- ların birləşməsi üçün mühüm məqamları biz kitabın mərkəzi obrazı olan Yernəzər Alagözün timsalında tapırıq. Yernəzər- Alagözün Mamanbiy və Aydosbiy kimi qaraqalpaqların müstəqillik uğrunda mübarizəsində məhv olmasına baxmayaraq, o, öz əzab, əziyyətlərinin nəticəsini görə bilir, qurduğu qaraqalpaq xanlığında yaşaya biləcəyinə inanır. Baş qəhrəmanların və yaxud onların arvadlarının, yaxın silahdaşlarının həyatdan getməsi trilogiyada olduqca mühüm və məntiqə söykənən əsaslar üzərində qurulur. Epopeyada müəllif əsl faciəvi başlanğıca gəlib çıxa bilir. O, burada qaraqalpaqların məhv olması ilə bağlı fikir və düşüncələri də mahiyyətə uyğun təsvir edir. Bütün epopeya boyu biz saysız-hesabsız qan-qadalarla, ölümlərlə rastlaşırıq. Nə qədər acı olmuş olsa da, bu acı tarixi həqiqətlərdir və əsərin hər bir fəsil və səhnəsində müəllifin bütün olay və tarixi hadisələrə müfəssəl baxışı əks olunur. T.Kaipbergenov trilogiyanın birinci kitabı olan «Mamanbiy haqqında dastan»da keçmişə Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|