Qaraqalpaq indd
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 314 315 müraciətlə bağlı yazırdı: «Keçmiş indinin müəllimidir. Keçmişin səhvlərini təkrar etməmək üçün şagird bu səhvləri yaxşı öyrənməlidir… - Bütün zamanların və xalqların müəllimi olan xalq müdrikliyi «Səhvlərdən öyrənirik» - deyə bizi öyrədir. Kim ki, fikirləşmədən öz keçmiş əcdadının qəbrini daşa tutur, gələcək nəsil onun özünü qəbirdən kənara atacaq. Buna görə də keçmişə olduqca diqqətlə yanaşmaq lazımdır. Bir də onu da yaddan çıxarmalı deyilik ki, elə ölülər var ki, onlardan daim canlı ruhu gəlir, amma, əksinə, elə dirilər də var ki, onlar ölüyə bənzəyir». 5 Sonra isə bunları əlavə edir: «Keçmişin üstündən atlanmaq da, üstündən sakitcə keçmək də olmaz. Keçmiş elə keçmişdi. O, daim özünə diqqətli münasibət tələb edir». 6 Sonra T.Kaipbergenov trilogiyanın yaranması haqqında fikirlərini davam etdirərək aşağıdakıları qeyd edir: «Keçmişə müraciət edərkən qəmə, kədərə batıb, yaş tökmək lazım deyil, onun qaranlıq səhifələri, hadisələri üzərində düşünüb qalmaq lazım deyil. Ya da heç sevinməli də deyilik ki, tariximizin hansısa şanlı səhifələri olub, buna görə papağımızı göyə də atmalı deyilik. Xalqın taleyindəki yaxşını da, pisi də, işıqlını da, qaranlığı da görmək lazımdır və yadda saxlamaq lazımdır ki, yaddaş insana onun insan olduğunu unutmamaq üçün verilib». 7 Doğrudan da belə olduğu halda, görəsən, insanın epopeyada əhəmiyyəti nədən ibarətdir? Epopeyanın üç romanındakı baş qəhrəmanlar, onun əsas dayağı Mamanbiy, Aydosbiy, Yernəzər biy – Alagözdür. Belə bədii yanaşma tərzi oxucunu Orta Asiya roman epopeya tipinin başlıca qəhrəmanının mərkəzdə durmasını diqqətə gətirir. Bu mənada T.Kaipbergenovun trilogiyası M.Auezovun «Abay» və «Abay yolu», Aybəkin «Nəvai», M.S.Ordubadinin «Qılınc və qələm», Y.Çəmənzəminlinin «Qan içində» və s. kimi əsərlərlə müqayisə edilə bilər. Əlbəttə, T.Kaipbergenov bu trilogiyanı heç də asan araya-ərsəyə gətirmə mişdir. Onun üçün ən çətin məsələ qaraqalpaq ədəbiyyatında tarixi roman janrı ənənələrinin olmaması ilə bağlı idi. Buna görə də yazıçının özünün qeyd etdiyi kimi, elə etmək lazım idi ki, «materialı elə toxumaq, elə biçmək, elə tikmək lazım idi ki», bu özünün paltarın olaydı. T.Kaipbergenov onu da bilirdi ki, əgər sənin yaradıcılığın digər xalqların xoşuna gəlməsə, əsərinə laqeyd yanaşılsa, onlar sənin sözünü doğma söz kimi də qəbul etməyəcək və onu öyrənməyə çalışmayacaq. Yazıçı hər ehtimala qarşı Nizaminin, Nəvainin, Uluqbəyin, Birinci Pyotrun, Boqdan Xmelnitskinin, Vaqifin, Abayın və digər böyük insanların haqqında əsərlər yazıldığından da yaxşı xəbərdar idi. Mamanbiy, Aydos-dədə, Yernəzər-Alagöz haqqında isə heç kəs heç nə bilmirdi, buna görə də o, onları tanıtmalıydı. Onlar haqqında ancaq qaraqalpaqların və Orta Asiya xalqlarının tarixinin tədqiqi ilə məşğul olan tarixçilərin, etnoqrafların məlumatı vardı. Ümumiyyətlə, dünyada qaraqalpaqların özlərinin mövcudluğundan da az insanların məlumatı var idi. Buna görə də yazıçı qarşısında məqsəd əsasən aşağıdakılardan ibarət idi: «Nə üçün bütöv bir xalq tarixin gediş «təkər»indən kənarda qalıb, niyə digər xalqlar üçün, hətta XVI əsrdən haqqında məlumatlar olan qaraqalpaqlarla bağlı digərləri konkret, dürüst məlumatlara malik deyillər?». Buna görə də yazıçı qaraqalpaqlar barədə daha dərindən düşünməyə başladı. Sənətkar qaraqalpaqlar haqqında elə danışmaq istədi ki, onları digər xalqlara daha yaxından tanış etsin. Bütün bu söylədiklərimiz haqqında T.Kaipbergenov da ha obyektiv məlumatlar verməklə yanaşı, həm də oxucula- rın gözündə keçmiş nəsillərin əsl obrazını yaratmağa müvəf- fəq oldu. Qaraqalpaq xalqının tarixi şəxsiyyətlərinin adı uzun müd- dət ərzində folklor əsərlərində əks olunmasına baxmaya raq, Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 316 317 T.Kaipbergenovun trilogiyasında onlar həm də ədəbi hə yat əldə edə bildilər. «Qaraqalpaqlar haqqında dastan» əsərində təkcə qaraqalpaqlar deyil, həm də Orta Asiya xalqları və dünyanın digər xalqlarına məlumatlar çatdırıldı. Trilogiya qəhrə- manların dan hər biri öz xalqı qarşısında tarixi missiya yerinə yetirmək dədir. «T.Kaipbergenov tərəfindən belə qəhrəman- ların seçimi onun ictimai fəal şəxsiyyət idealı ilə əlaqələrinin olduğunu əks etdirir. Maman və Yernəzər obrazlarında öz ideallarını təsvir edən yazıçı bununla belə əsl insanın təkrarsızlığını, onun xarakterinin fərdi xüsusiyyətlərini göstərmək istəyirdi». 8 Digər tərəfdən, baş qəhrəmanların fəaliyyəti ilə həm də epopeyanın başlıca gedişi, əsas istiqamətləri bağlıdır. Buna görə də epopeyanın üç romanı yazıçının qaraqalpaqların tarixinə vahid baxışı altında birləşmişdi. Burada həm də tarixi-siyasi tendensiyaların müvafiq təkamülü də öz əksini tapmışdır. Ədəbi tənqid bu əsəri məhz belə qiymətləndirirdi. Söhbət T.Kaipbergenovun «Qaraqalpaqlar haqqında dastan» trilogiyasına ədəbi tənqidin münasibətindən düşmüşkən bu əsərə qeyri-obyektiv qeyri-peşəkar tənqidçi münasibəti ilə bağlı fikrimizi də bildirək. Epopeya rus tərcüməsində yenicə işıq üzü gördüyü vaxtda Moskvada nəşr olunan nüfuzlu «Voprosı literaturı» jurnalı 1989-cu ildəki onuncu sayında A.İzyumski adlı bir tarixçinin «Vətən tarixi ədəbiyyatın güzgüsü arxasında» 9 mövzulu məqaləsi dərc olunmuşdur ki, burada müəllif T.Kaipbergenovun reputasiyalı yazıçı nüfuzuna kölgə salmağa cəhd etmişdir. Biz trilogiya ilə yaxından tanış olan bir ədəbiyyatşünas-türkoloq kimi qaraqalpaq yazıçısının bu əsərinin nəinki öz milli ədəbiyyatında, həm də türk, Şərq və dünya ədəbiyyatında orijinal nümunə olduğunu söyləməliyik. 1990-cı ilin iyun ayında nəşr olunmuş «Redaktora məktub» 10 başlıqlı yazıda T.Kaipbergenov A.İzyumski kimi tarixçilərin ədəbiyyat məsələsi ilə kompetensiyasız məşğul olmasını təəssüf hissi ilə qeyd edir və əksər hallarda bədii təsvirlə tarixi fakt arasında fərqləri görə bilmədiyinə görə müəllif İzyumskiyə öz əsaslı iradlarını ortaya qoyur. O, İzyumskini ədəbi etikanın elementar qaydalarına riayət edə, tarixlə bədii təfəkkürün hədlərini müəyyənləşdirə bilməməkdə suçlayır. Trilogiya müəllifi bir neçə məqamlarda İzyumskinin bu və ya digər frazanı ümumi kontekstdən çıxarıb ona siyasi rəng verməsinin məqsədli olduğunu qeyd edir. İzyumski Kaipbergenovun kitabın əvvəlində dediyi «mən oxuculara yalnız həqiqəti yazmağı vəd edirəm»dən yapışıb getdiyini və kursivlə fərqləndirilmiş «Daha bir əfsanə» ifadəsini nəzərdən qaçırdığını da tarixçiyə irad tutur. Bununla da müəllif sənədin həqiqətə uyğunluğu yox, əfsanənin həqiqətindən danışdığını qabartdığını və əfsanənin bu xalqın həyatında əsaslı yer tutduğunu göstərir. İzyumskinin «dastan» və «hekayətlə» tarixi fakt və material arasında qeyri-ədəbiyyatşünas kimi fərq qoya bilmədiyini sübuta yetirir. Bunun da başlıca səbəbini yazıçı bir sıra özünü mütəxəssis hesab edənlərin şərq ədəbiyyatının özünəməxsus xüsusiyyətlərini kifayət qədər anlamadıqları ilə bağlayır. Sonda T.Kaipbergenov peşəkarlıq baxımından olduqca zəif bir məqalənin «Voprosı literaturı» jurnalının səhifəsinə ayaq açmasından təəssüf hissi keçirdiyini gizlətmir. Trilogiyanın birinci kitabının başlıca ideyası «Ma- manbiy haqqında dastan»da Mamanın əsərin magistral tendensiyasının ifadəçisi kimi çıxış etməsi dir. Əsərdə məhz dağınıq halda olan qaraqalpaq qəbilələrinin birləşməsinə o, bütün gücü ilə, daxilən can atır. Maman həm də tanınmış ta rixi şəxsiyyət kimi çıxış edir. O, daha məğrur addımlar at- maq istəyir (məsələn, o, qazaxlar tərəfindən Əbdülxeyrxa nın başçılığı altında mübarizəyə qarşı çıxış edir). Burada Maman Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|