Qaraqalpaq indd
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 318 319 həm də olduqca bacarıqlı siyasətçi kimi daim mübarizə və döyüşlərdə olan qəbilələr arasında ittifaq əldə etmək istəyir. Mamanbiy obrazında müəllif həm də öz doğma xalqına daim sədaqətlilik nümayiş etdirir. Burada tarixi şəxsiyyətin və xalqın daha tanınmış nümayəndələri arasında olan qarşılıqlı münasibətlərdə göstərilməsi maraqlı şəkildə təqdim edilir. Trilogiyada münasibətlər dialektikası yaranır. Əsərdə xalq rəhbəri obrazı, xalq şüuru özünü daha qabarıq əks etdirir. Ayrı-ayrı tarixi dövrlər və mərhələlər üzərində düşünərkən (məsələn, Maman biy haqqında) müəllif belə bir fikrə gəlir ki, bu cür şəxsiyyətlərin özünün arenaya çıxması da o zamanlar bir qədər tez idi. Çünki xalq hələ yetişməmişdi və buna görə də o, bütün məsələlərdə qəhrəmanı təqsirkar bilirdi ki, o, da xalq tərəfindən alçaldılmanı qəbul etmək zorunda qalırdı. Finalda isə Maman obrazı əsərdə gəncin dramatizm dolu, hadisələrin və hisslərin gərilməsi ilə yadda qalır. Trilogiyanın ikinci kitabında qaraqalpaqların tarixinin ikinci hissəsi təsvir olunur. Burada T.Kaipbergenov xeyli məqamlarda həm də folklor – etnoqrafik və tarixi mənbələrlə polemikaya girir. Çünki mənbələr Aydos babanı yalnız eqoist, özünü sevən kimi təqdim edirdi. Romanda göstərilir ki, Aydos baba Xivə xanlığı tərəfindən ona xan rütbəsi verildikdən, qaraqalpaq xanlığını müstəqil idarə etməyə başladıqdan sonra doğma xalqını Xivə xanlarına qurban verir. Bununla belə Ados bəy Yesengeldidən və digərlərindən müsbət mənada fərqlənir. Bütün bunları təsvir edən yazıçı eyni zamanda Aydosun şəxsiyyətinin doğru-dürüst izahını verməyə və onu bu hərəkətlərə məcbur edən motivləri açmağa çalışır. Aydos bəy öz marağı üçün yox, xalqın marağına görə Xivəyə xidmət edir. Bu da məhz onun həyatının dramatik səhifələri ilə uyğunlaşırdı. Romanın bu hissəsində T.Kaipbergenov dövlət xadiminin və xalqının qarşılıqlı problemlərini inkişaf etdirir. Burada o, xalq şüurunun təkamülünə obyektiv qiymət verməyə çalışır. Xalq həm də həmin dövrdə öz baxışlarında məhdud idi, buna görə o, hələ də Aydos bəyin uğuru ilə bağlı mübarizə aparmaq uğrunda birləşmək ideyasını müdafiə etmir. O, qaraqalpaq xalqının nə üçün yaşamasını da kifayət qədər dərk etmirdi. Bununla belə əsərdə həm də göstərilir ki, XVII əsrlə müqayisədə xalqın şüurunda xeyli keyfiyyətli dəyişiklik də getmişdir. XIX əsrin 20-ci illərinin sonunda xalq yenə də Xivə meylindən imtina etmiş və başlıca məsələni duymuşdur. «Aydos heç də səhrada yaşayan xalqa pislik etmək istəməmiş, o, xeyirxahlıq istəyirmiş ki, insanlar da bunu yaxşı bilirdi». Epopeyanın üçüncü kitabı əvvəllki iki kitabın təcrübə və ideyalarını özündə birləşdirir. Oxucunun gözü qarşısında Yernəzər bəy obrazı durur. Maman da Aydos bəy kimi qaraqalpaqların birləşməsinə səy göstərir. Əgər ondan əvvəlkilərin mübarizəsi uğurla nəticələnmirsə, Yernəzər bəyin bütün fəaliyyəti tədricən həyata keçməyə başlayır. Yernəzər bəy dövründə həm də əvvəl həyata keçirilməyənləri həyata keçirmək mümkün olur. Yernəzər Aydos və Mamandan ruhunun bütövlüyü, tamlığı ilə seçilir. Bəs onda Yernəzər bəy kim idi? O, qaraqalpaqların 1855- 1856-cı illərdə baş vermiş Xivə xanlığına qarşı mübarizəsini idarə edirdi. Onun obrazında xalq əfsanəsində olan Yernəzər – batırın özünün obrazı yaşayırdı. Bununla belə, folklor batırlığı qüvvəsi – heç də qəhrəmanın başlıca göstəricisi deyildir. O, romanda həm də digər keyfiyyətlərlə doldurulur. Yernəzər məqsədə doğru gedən, uzaqgörən siyasi xadimdir. Onun naturasında, mahiyyətində ən başlıcası xalqa oriyentasiya əsas yer tutur. Öz növbəsində xalq da Yernəzərin və özünün uğrunda döyüşməsini yaxşı dərk edir. Bu keyfiyyətlər Mamana da xas olsa da, o dövrdə tarixi epoxa da tamamilə başqa idi. «Qaraqalpaqlar haqqında dastan» əsəri çoxproblemli əsərdir. Yazıçı burada bütün istəklərini dərin məzmunda, Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 320 321 mühüm səviyyədə realist xarakterli insan tipini yaratmaqla psixologizm bacarığına yetərincə yiyələnməsəydi, heç nəyə nail ola bilməzdi. T.Kaipberge nov yaradıcılığında psixologizmdən istifadə bu epopeyada yeni mərhələyə çatmışdı. Elə buna görə də bu trilogiya özündə sevgi-psixoloji romanın təcrübəsini əks etdirməkdədir. Hər hansı bir tarixi mərhələ haqqında söhbət məhz belə şəkildə təsviri, təhkiyə quru və bəsit alınardı. İncə psixoloji məqamlar burada personajların mürəkkəb münasibətlərində də yetərincə canlı verilir. Mamanbiy və onun dostu-yetim Amanlıq və Mamanın gəlini Akbiday Amanlığı sevən və onun arvadı olan Akbiday koloritli psixologizmlərlə verilmişdir. T.Kaipbergenov psixo- logiz mində xüsusi hal və cəhət bundan ibarətdir ki, bu psixo- logizm onun realist yazı manerasını digərlərindən fərqlən- dirir. Bunu tədqiqatçılar «susma poetikası» adlan dırır lar. Trilogiyanın başlıca xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bu əsərdə dastançılıqla roman başlanğıcı bir-birini üzvü surət də tamamlayır. “Qaraqalpaqlar haqqında dastan” trilogiyası tarixi nəsr janrının ən keyfiyyətli ənənələrinə söykənilərək yazıl- mışdır. T.Kaipbergenov burada «epopeyaçı vəzifəsini» olduqca uğurla həll etmişdir. Əvvəllər ədəbi tənqid də bu məsələni dəfələrlə qeyd etmişdir. Eyni dərəcədə tarixi epopeyanı dastan adlandıran yazıcı, burada açıqca milli, xalq qəhrəmanlıq və romançılıq eposu haqqında məlumat verə bilir. T.Kaipbergenov trilogiyanın əsasına çoxsaylı qəhrəman- lıq epik dastanlarının tipoloji motivlərini qoymuşdur: burada qaraqalpaqların yadellilərə qarşı mübarizəsi, batırların qəhrəmanlığı, onların sevgililəri ilə münasibətləri, faciəvi ziddiyyətlər, doğma qardaşların hakimiyyət uğrunda mübarizəsi, onları ölümə gətirib çıxaran hallar – bütün bunların hamısı sənətkar tərəfindən yaradıcı şəkildə nəzərdən keçirilmişdir. T.Kaipbergenovun əsərində bədii təxəyyül həm də tarixi fakt və materiallarla zənginləşdirilir. Müəllif trilogiyanın əvvəlində qeyd edir ki, o, uşaq vaxtı eşitdiyi rəvayətləri bir- biri ilə qarşılıqlı müqayisə edərək, həm də tarixi faktlar və mənbələrlə müqayisə etməyə çalışırdı 11 . Trilogiyada, xalq eposunda olduğu kimi, çoxsaylı sərgüzəştli süjetlər də vardır ki, bunlar «Min bir gecə» nağıllarında, «Tutinamə», «Qırx qız», «Koblandı-batır» və digər batırlıq dastanlarında yer almış süjetləri, sərgüzəştli situasiyaları yada salır. «Qaraqalpaqlar haqqında dastan» epopeyasının folklor probleminin həlli heç də sadə deyildir. Əsərdə dastan süjetli situasiyalar və onun poetika priyomları müəllif tərəfindən yaradıcı şəkildə inkişaf etdirilir. Materialın təşkili düşünülmüş romandaxili xüsusiyyətlərə tabe etdirilir, folklor epik başlanğıcın realizasiyasının başlıca vasitələrindən biri kimi əks olunur. T.Kaipbergenovun trilogiyasında məlum ənənəvi məhəbbət dastanları üçün xarakterik olan fantastik möcüzələrlə və nağıl qəhrəmanları ilə bağlı olan məqamlara rast gəlmirik. T.Kaipbergenovun qeyd etdiyimiz trilogiyasında tarixlə müasirlik bir-biri ilə əlaqədədir. Bununla bağlı yazıçı aşağıdakıları qeyd edirdi: «Yazıçı üçün tarixi əsər yazmaq geoloq üçün yerin təkində faydalı qazıntılar axtarmaq kimi bir şeydir. Onlar çoxdan yaranmaqla keçmişdə vardır. Həm indi, həm də gələcək nəsillər üçün xidmət edir. Keçmiş – indiki zamanın müəllimidir» 12 . T.Kaipbergenov öz xalqının keçmişini həm, bir tərəfdən, zərgər kimi bərpa edir, həm də, digər tərəfdən, düzüb- qoşur, düzəldirdi. Lakin fakt, material və hadisələri xalqının tarixindən öyrənərək yazıçı nəinki nümunələrə müraciət edir, həm də onları öz fantaziyasının köməyilə bərpa edirdi. «Mən nümunəyə riayət etməklə, onun konturlarını, xətlərini, ornamentlərini verməyə çalışırdım və bilirdim ki, bunu nə Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|