Qaraqalpaq indd
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 322 323 zamansa, nə vaxtsa zamanın özü eləmişdi və bu Zaman bütün dünyada bütün möcüzələrin ustası olmuşdu. Lakin tapdığım bu qızılın hissələrini özüm cilalayırdım, itənləri özüm tapıb əlavə edirdim, elə yerlər də var idi ki, ehtiyac olmadığından onları atırdım» 13 . T.Kaipbergenovun trilogiyası, heç şübhəsiz ki, ən maraqlı və özünəməxsus nümunələrdən biri olaraq həm də bir sıra ədəbiyyatlar üçün fakt kimi xidmət etmişdir. Belə ki, müəllifin bütün əsərləri, demək olar ki, rus dilinə tərcümə edilmişdir. «Qaraqalpaqlar haqqında dastan» da bu baxımdan istisna deyildir. «Mamanbiy haqqında dastan» (birinci kitab) rus dilinə A.Pantiyelev, qaraqalpaq və Orta Asiya ədəbiyyat ları nın bilicisi Z.Kedrina tərəfindən tərcümə edilmişdir. İkinci kitab E.Arbenov, üçüncü kitab isə V.Pankina tərəfindən tərcümə olunmuşdur. Təəssüf ki, belə maraqlı əsər Azərbaycan dilinə hələ də tərcümə edilməmişdir. Bu gün türk ədəbiyyatlarının qarşılıqlı yaxınlaşması və zənginləşməsi müstəvisində gedən inteqrativ proseslər dövründə bütün türk xalqlarının bədii, mədəni təfəkküründə mühüm yer tuta biləcək belə bir əsərin Azərbaycan dilinə tərcümə olunmasına da böyük ehtiyac duyulmaqdadır. T.Kaipbergenovun bütün əsərləri özünəməxsus və orijinaldır. Bu baxımdan onun ən uğurlu əsərlərindən biri «Qaraqalpaqnamə» 14 roman-essesidir ki, o XX əsrin 80-ci illərinin sonlarında Moskvada E.Sergeyevin tərcüməsində rus dilində nəşr edilmiş, sonra «Roman - qazeta»da hissə- hissə çapdan çıxmışdır. 15 Jurnal nəşrindəki «Ön söz»də aşağıdakılar qeyd olunur: “T.Kaipbergenovun «Qaraqalpaqnamə» roman-essesini oxuyanda biz xeyli dərəcədə zənginləşə bilərik. Təbii ki, belə dedikdə biz heç də yüzmanatlıqlar və əntiq əşyalar əldə etməkdən danışmırıq. Lakin biz olduqca qeyri-adi bir sirli- sehrli dünyaya düşəcəyik ki, həmin dünyada acı yovşan iyini hiss edəcəyik». 16 «Qaraqalpaqnamə» olduqca maraqlı süjet-kompozisiya strukturuna malikdir. O sual-cavablar, rəvayətlər və əfsanələr üzərində qurulmuşdur. Öz xalqının arsenalından müxtəlif atalar sözləri, deyimlər, zərbi məsəllər, nəsihətlər, qaraqalpaq hazırcavabı Ömirbəyin, ağsaqqalların, tarixi mənbələrdən götürülmüş nümunələr əsasında Kaipbergenov xalqının etnogenezi və mənşəyi üzərində daha çox dayanmış, onların çətin taleyindən danışmış, cunqar (kalmık) yürüşünü ön plana çəkmışdir. Əsərdə İqnatyevsk salnaməsindən gətirilmiş bir məqam da maraqlıdır ki, məhz buradakı qaraqalpaqlar Yuri Dolqorukinin təsiri altına düşmüşkən “çyornıye klobuk”i kimi tanınmışdılar. Burada onların yeni torpaqlara köçüb getmələri, bu torpaqlardakı tayfa və qəbilədaxili həyat şəraiti, qaraqalpaqların xırda qruplara bölünməsi və s. haqqında məlumat vardır. Yazıçı XVIII əsrdə bütün bir xalqın necə məhv olduğunu, yer üzündən silindiyini göz önünə gətirməklə qaraqalpaqların digər xalqlar arasında necə assimlyasiya olunduğunu Mamanın qaraqalpaqlara başçılığı edərək onların yenidən Sırdərya sahillərinə necə köçməyə məcbur edildiyini, Qızılquma, oradan Amudərya sahillərinə və s. yerlərə gedib çıxdığını göstərir. Onların bu yerlərdə suvarma kanalları çəkməsi, əkinçiliklə məşğul olması, Xarəzmdə Xivə xanlarının hakimiyyəti altına necə düşmələri və s. göstərilir. T.Kaipbergenovun əsərində qazax, özbək və ruslarla qaraqalpaqların münasibətlərinə də xeyli dərəcədə nəzər salınır. Qaraqalpaq dili haqqında danışan müəllif öz personajı Dosnazarovun dilindən yazır: «Bizim əcdadımız tanınmış Mamanbəy demişdir ki, biz qaraqalpaqların dili özbəklərin, qırğızların, qazaxların, azərbaycanlıların, tatarların, başqurdların, kumuxların və noqayların dilləri ilə bir-birinə uyğundur. Bunlar bir xəmirin müxtəlif kömbələridir, hər bir kömbənin tərəfi də özünəməxsus rənglənmişdir». 17 Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 324 325 Kaipbergenov babasının, ana, ata və ağsaqqalların dili ilə xeyli tarixi mərhələni ortaya qoyur, qaraqalpaqların taleyində Berdağın oynadığı roldan danışır, onu Nəvai, Puşkin, Şevçenko, Abay və başqaları ilə müqayisə edir. «Qaraqalpaqnamə»də həm də doğma Şortanbay aulunun obrazı xüsusi şəkildə yaradılmışdır. Doğma aula həsr olunmuş səhifələrdə yazıçının vətənpərvərliyi öz pik səviyyəsinə çatır. Öz aulu haqqında danışan müəllif aşağıdakıları qeyd edir: «Bu torpağın olduqca sərt tikanları mənim üçün ən böyük çiçək açmış tülpanlardan daha əzizdir». Şortanbay aulunun simasında yazıçı bütün dünyanı göstərir və qeyd edir ki, əgər dünyanı başa düşmək istəyirsənsə, əvvəl Şortanbayda olmalısan. Kaipbergenov üçün doğma aul yer üzündən silinib, bu gün xəritələrdə qalmasa da, bu aulun yenə də dünyanın mərkəzi olaraq qaldığını söyləyir: «Bütün yolların hamısı həm ora aparır, həm da oradan çıxır». 18 «Qaraqalpaqnamə» «Qaraqalpaqlar haqqında dastan» trilogiyası kimi folklor-realist başlanğıclı səpkidə yazılmış əsərdir. Əgər, bir tərəfdən, bu romanda xalqın epik həyatı, onun bütün elementləri, pritçaları, əfsanələri, lətifələri ilə göstərilirsə, digər tərəfdən, müasir dövr haqqında olduqca ciddi həqiqət, doğma torpaq haqqında düşüncə, insanın taleyi, eyni zamanda öz xalqının gələcəyə olan inamı mühüm yer tutur: «İnsanlar! Qarapapaqlar! Bizim nəvələr bizdən daha ağıllı və möhkəm olacaqlar. Deməli, bizim əvəzimizə gələn nəsil, bizdən ağıllı olacaqdır». 19 «Qaraqalpaqnamə»də müəllifin özünün obrazı xüsusilə yaradılmışdır. O, hələ 10 yaşında olarkən öz qardaşları və həmyaşıdları sırasında ağlı, cəldliyi, dözümlülüyü ilə seçilirdi. Bu obraz həm də qaraqalpaqların gələcəyini açmağa olduqca kömək etmişdir. Qaraqalpaq folklorunda, xüsusən də qaraqalpaq nağıllarında «Barsa - Kelmes» adlı bir yer qeyd olunur – «Gedər-Gəlməz». Bu barədə «Qaraqalpaq nağılları» bölməsində danışmışıq. Burada isə bir daha qeyd edək ki, bu yer məhz igidlərin, qəhrəmanların məhv olduğu məkan kimi məşhur olmuşdur. «Qaraqalpaqnamə»də isə «Gedər- Gəlməz» yazıçı tərəfindən tamamilə fərqli semantik tutumda izah olunur. «Gedərsən - Qayıtmazsan», qayıtmazsan ona görə ki, qayıtmaq istəməzsən. Daha doğrusu, qaraqalpaq xalqı əməksevər olduğundan bu xalq səhranı bağa çevirə bilmişdir. Bu roman-essedən məhz elə bir ruh, ətir və duyğu gəlir ki, qaraqalpaqlar öz dəyanət və bacarığı ilə səhraları laləzara çevirmiş kimi təqdim olunurlar. Beləliklə, «Qaraqalpaqnamə»də tarixi keçmişin problemləri ilə yanaşı, həm də təbiət, ekologiya, səhra torpaqlarının dağıdılması, təsərrüfatsızlıq, fəlsəfə, psixolo- giya, mənəviyyat məsələləri mühüm yer tutur. Əsərdə bunların hamısı sanki bir-biri ilə üzvü surətdə bağlanmaqla üz-üzə dayanmışdır. T.Kaipbergenov «Voprosı literaturı» jurnalının müxbirinə verdiyi musahibələrindən birində bəzi qəlbsizlərin haqqında danışmışdı. 20 Yazıçı yaxşı bilirdi ki, tarixə və təbiətə olan münasibət ədəbiyyatın daimi mövzularındandır. Buna görə də o, «Qaraqalpaq namə»də bu məsələyə daha mühüm yer ayırmağı zəruri hesab etmişdir. Bütün əsər boyu hər bir vətəndaşın qaraqalpaq torpağının hər bir addımına cavabdehliyi haqqında fikir yürüdülür, həmin bu torpağın hər bir qarışını göz-bəbəyi kimi qorumağı təklif və təkid edir. Kaipbergenov böyük məsuliyyətlə xalqın tarixinə, onun keçmişinə, müasir dövrünə və öz vətənin gələcəyinə diqqətlə yanaşır. «Qaraqalpaqnamə» oxucuların ən sevimli kitablarından biri kimi xeyli sayda xalqların dilinə tərcümə olunmuşdur. Bu roman XX əsrin sonlarında qələmə alınmış ən orijinal əsərlərdən biri kimi diqqətəlayiqdir. Bütün təqdir ediləsi məqamları ilə bərabər eyni zamanda T.Kaipbergenovun əsərlərinin bəzi çatışmazlıqları da mövcuddur. Bu çatışmazlıqlar ilk növbədə qaraqalpaq Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|