Qaraqalpaq indd
Yüklə 8,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 138 139 sosial gerçəklikdə olan ziddiyyətlərin səbəbləri göstərilir. Lirik nəğmələrin əsas hissəsində dünya, aləmdəki faciəvi həyat müxtəlif rənglərdə əks olunur. Ümumiyyətlə, sevgi nəğmələri öz məzmununa görə faciəvidir. Xəyanət, ayrılıq, əvvəlki sevdiyi qızla vüsala yetməməsi – sevgi nəğmələrinin başlıca kolliziyasını təşkil edir. Sevgiyə münasibət lirik qəhrəmanların yüksək mənəvi prinsiplərə sadiqliyini, onların öz sevgisinə sədaqətini göstərir. Burada gənc oğlanın öz sevgilisinə monoloq şəklində and içərək müraciəti əks olunur. Belə hal «Mən harda olsam da» nəğməsi üçün də xarakterikdir: Qar kimi əriyən suya dönərəm, Gecələr sevgilin – gündüz kənizin, Yaxın gəl, bir səni qucum gizlicə, Harda olur olum – mən səninləyəm. (s. 117) Burada gənc oğlanın sevgilisinin ondan uzaqda olmasına baxmayaraq, onun heç vaxt öz qəlbini özgəsinə verməyəcəyi ümidi ifadə olunur. Qəhrəmanı yüksək emosionallıq xarakterizə edir, onu sanki gələcəkdə ola biləcək hər hansı bədbəxtlik hissi bürüyür. Belə nəğmələrdə, məsələn, «Sevgilinin həsrəti», «Mə- nim çiçəkli bağıma uçmursan», «Sevgi nəğməsi», «Sevgilim, nə vaxt qovuşarıq?» və s. gənc oğlanın və ya qızın vüsalı, kədəri əks olunur. Məsələn, “Sevgilim, nə vaxt qovuşarıq” nəğməsindəki aşağıdakı misralar olduqca təsirlidir: De, nə zaman səsini eşidərəm, Sənlə nə vaxt bir komada yaşaram. Mən nə zaman bağçanda gül açaram, Bəs nə zaman qovuşarıq, sevgilim?! Duman sıxlaşsa da, zülmət çöksə də, Arzum daşa dəyib çiçəklənsə də, Saçlarım ağarıb lap dən düşsə də, Biz nə zaman qovuşarıq, sevgilim?! (s. 132) Qeyd etdiyimiz nəğmələr son dərəcə poetik, musiqili və melodikdir. Əksər hallarda nəğmələrdə sevgiyə inamsızlıq, valideynlər haqqında xoşa gəlməyən söz-söhbət gəzir ki, onlar övladlarına ürəyinə yatan adamı sevməyi qadağan edirlər. Qaraqalpaq xalq lirikasında feodal-patriarxal cəmiyyətinin ailədəki xırda ziddiyyətləri də öz əksini tapır. Qız onun sevmədiyi varlı kişiyə ərə verilməsindən şikayətlə nir («İpək və məxmərə bürünmüşəm»), öz taleyini günahlan dırır. Onu sevmədiyi, ondan yaşca böyük bir adama ərə verdiklərinə görə ağlayır. Belə kişinin ailəsində gənc qadını ağır, ürək sarsıdıcı qayğılar gözlədiyi göstərilir. Nəğmələrdə belə gənc ərli qadın bəzən ata evindəki qayğısız qızlıq həyatını, bəzənsə əri ilə qəddar münasibətlərini yada salır. Qaraqalpaq xalq nəğmələrinin əsas hissəsini ibrətamiz nəğmələr təşkil edir. Onların sırasında «Uzaqlarda uçan durna, de», «Nə pisdir», «Təpiyini yerə döyən cins at», «Doğma vətənimdə yad kimi yaşayıram», «Cigitə nə lazımdır» və başqalarının adlarını çəkə bilərik. Türk xalqlarının şifahi və yazılı ədəbiyyatında ibrə tamiz nəğmələrə daim böyük yer verilmişdir. Bunu biz ümum- türk şifahi və yazılı abidələrində də görürük. Onlardan qə- dim türklər Orxon-Yenisey kitabələrində geniş istifadə et miş, həm də belə nümunələrə Ə.Yasəvinin, Y.Bala sağunlunun, Ə.Yuğnəkinin, G.Nizami nin, Ə.Nəvainin, Ş.İ.Xə tainin, Y.Əmrənin, A.Bakının, M. Füzulinin və başqalarının da əsərlərində rast gəlinir. Qaraqalpaq didaktik, nəsihətamiz və ibrətamiz nəğ- mələrin də cigit, onun anası, qardaşı, bacısı, arvadı, ağsaqqalların obrazı daha çox əks olunur. Bu obrazlar bu tipli Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 140 141 nəğmələrin kompozisiya-məzmun xüsusiyyətinə də olduqca uyğundur. Qaraqalpaq cigitləri qorxmaz, qoçaq, daim doğma xalqı, torpağı üçün döyüşə hazır, anası onların «xeyirxah və nəcib», «atası qaya kimi oğlunun müdafiəçisi», bacısı «onun köməkçisi», cigitin nitqi isə sanki “bulaq gözündən süzülən su kimi – aydın” və s. kimi təsvir olunur. Cigitlə yanaşı dayanan qardaş və cigitin arvadı haqqında «Cigitə nə lazımdır» nəğməsində aşağıdakıları oxuya bilirik: Hamıdan güclü sevgilim olsun, Qardaşım da ona bərabər olsun, Bir cüt qartal qanadından, Hərəsi bir qanad olsun. (s.144) Gördüyümüz kimi, qaraqalpaq nəğmələrində bütün obrazlar fərdiləşdirilir. Fərdiləş dirmə isə, məlum olduğu kimi, obrazların zahiri görünüşünü, daxili aləmini xarakterizə edir. Nəğmələrdə xeyli yer həm də fikir və düşüncələrin təsvirinə verilir. Adətən ibrətamiz nəğmələrdə obrazların portreti eyni tipli olur, sosial-məişət mühiti – kəndli həyatı - ailə, kişi, qadın, uşaqlar və s. burada tipik şəkildə öz əksini tapır. Qeyd etdiklərimiz, demək olar ki, bütün nəğmələr üçün səciyyəvi və ənənəvidir. Bununla belə bu heç də o demək deyil ki, qaraqalpaq nəsihətamiz, ibrətamiz nəğmələri janr, məzmun etibarı ilə sönük təsir bağışlayır. Əksinə, qaraqalpaq ibrətamiz nəğmələri son dərəcə mükəmməldir. Bu baxımdan «Pis nədir?» nəğmısi daha ibrətamizdir: Pisdir, yol yoldaşın pissə, Sevinc səndən kənar oldu, Pisdir. Həyatın qüssəylə doldu, Düşmən qəfil hücum etsə, Bu da pisdir. Pisdir, bundan daha pis! Dolu qədəhi dağıtdın, Qız nəvazişsiz böyüyərsə, Bu da pisdir! Bu da pisdir. Yalan deyib vurnuxursan, Kəfən sənçün hazırdırsa Bu da pisdir! Bu da pisdir, oy lap pisdir! Vətənindən gen düşürsən, Ənənəyə hörmətsizlik, Necə pisdr, necə pisdir! Bu da pisidr. Doğru yolu sən azırsan, Söz verib geri götürdün Bu da pisdir! Bax, bu, ondan da pisdir! Uğurunu itirirsən, Məqsədə can atmırsansa, Bu da pisidr! Bu da pisdir! Kişi olan kişi gərək, Xoşa gəlməz iş üstündə, Cavanlıqdan lap gənclikdən, Lap yıxıldın at belindən, Qorumalı öz adını. Səni vurdular belindən. İnsanların etimadın Qohumlardan sən gen düşdün, İtirməksə bundan da pis.(s.138-139) Yoldaşlardan qaldın geri, Qaraqalpaq ibrətamiz nəğmələrinin mühüm göstə ricilə- rin dən biri də onların aforistikliyi, hadisə, hiss və mü nasi- bətlərin ümumiləşmiş şəkildə ifadəsidir. Nümunə gətir di- yimiz nəğmədə insana yabançı şeylərin hamısı pislənir: söz ve rib geri götütürsənsə, öz məqsədinə çatmağa çalışmırsansa, ya lan danışırsansa, öz vətənini tərk edirsənsə, doğru yoldan qa çırsansa, öz sevgini itirirsənsə, adətlərə məhəl qoy- mursansa və s. fikir dərinliyi əksini tapır. Qeyd edək ki, nəğmə aforistikliyi nəinki türk xalqları, həm də qeyri-türk xalqları üçün xarakterikdir. Məsələn, biz rus xalq nəğmələrində də analoji xüsusiyyətlərin əksini tapdığını görürük: Gətirdiyimiz nümunələrdən göründüyü kimi, belə nəğmə-aforizmlərdə xalq tərəfindən sosial-məişət prob lem lərinə qiymət verilir, onun əxlaq kodeksi, mənəvi-ru hi dünyası əks olunur. Qaraqalpaq ibrətamiz nəğmələri həm də satirikliyi və sar - kastikliyi ilə fərqlənir. Bu mənada «İşan», «Molla», «Pritça» kimi nəğmələr daha maraqlıdır. Məsələn, «Molla» nəğm ə sin- də oxuyuruq: Desən “götür” - dodaqaltı gülər molla, Desən ki, “al” heç allahı duymaz molla, Qulağından tut bəxşiş et ona qoçu – “Bissimillah” deyib gözlər səni molla. (s.147) Yüklə 8,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|