Qaraqalpaq indd
Yüklə 8,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 150 151 Qaraqalpaqların ənənəvi baxışlarına görə usta və onun emalatxanası mü qəd dəs hesab olunurdu. Buna görə də belə emalatxanaları uşağı olmayan qadınlar ziyarətə gedər, psixi xəstələr oraya getməklə şəfa tapar, qurbanlar kəsərdilər. Yurtanın hazırlanması bir sıra əlamətlərlə müşayiət olunurdu. Məsələn, yurtanın tirlərini düzəldən usta, onun üçün qapı qoymurdu. Və hesab edirdi ki, əgər o, özü yurtanı tikib qapı qoysa, ölə bilər. Yurta düzəldilməsi ilə bağlı qaraqalpaqlarda uğurlu günlər kimi çərşənbə və cümə axşamı günləri hesab olunurdu. Sakinlərin yurtada yaxşı gün-güzəran keçirmələri üçün yaşlı kişilərin iştirakı ilə bəd ruhların olmadığı yerlər, təmiz, pak məkanlar seçilməli idi. Yurtanın tikintisinə başlanma zamanı bütün qohumlara, yaxınlara, qonşulara bildirilməli idi. İştirakçılar üçün heyvanlar kəsir, yaxşı təntənə təşkil edir, şadyanalıq qururdular. Təntənəyə dəvət olunanların hamısı məclisə sovqat (“сауга”) gətirərdi. Bundan başqa kimisi pul, kimisi pay-parça, kimisi də heyvan gətirib deyirdi: “Qoy xeyirli olsun” (“Кутлы коныс болсын”). Dəvətlilər evlərinə qayıdarkən hədiyyəsiz getməzdilər. Əgər yurtada yaşayanlar çox xəstələnsəydi, ölsəydi, yaxud qadın doğmasaydı, belə olduğu halda yurtanın tikildiyi yer uğursuz hesab edilərdi (Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, belə halla biz Azərbaycan mərasim folklorunda da rastlaşırıq). Hər ehtimala qarşı burada qədim türklərin xoşbəxtliklə bağlı relikt inancları əksini tapmışdır. 3 Türk inanclarına görə xoşbəxt yaşayış yeri seçildikdə ailədə uşaq çox olurdu. Hamı sağlam olur, ailə də şadlıq içində böyüyür, inkişaf edirdi. Qaraqalpaqların inancına görə xoşbəxtliyin hər hansı forması, siması, yeri, məkanı olmur. Çünki o insanda olduğu kimi heyvanda və s. ola bilər. Məsələn, qarqalpaqlar ev heyvanı satarkən sahibi onun yunundan bir az götürərdi ki, onun satılması ilə xoşbəxtlik evdən getməsin. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, belə hal Azərbaycan türklərinin də əski inanclarında yer almışdır. Məsələn, heyvan satan zaman onlar da qaraqalpaqlar kimi edir, yaxud qaranlıq düşən zaman pul verərkən, pulun kənarından bir az qoparıb, yalnız bundan sonra istəyənə verərdilər. Azərbaycanlıların inancına görə şər qarışan vaxtı pul vermək ailənin xoşbəxtliyinə ziyan vura, evin ruzisi gedə bilərdi. Qaraqalpaqlarda ailədə uşaq olmamasını yurtanın yanında, yaxud yaxınlığında bəd ruhların, yaxud ağcaqayın ağacının olması ilə izah edirdilər. Belə olduqda ya ağcaqayını kəsmək, ya da oradan köçmək zəruri idi. Azərbaycan türklərində belə uğursuz, bədbəxtlik gətirən ağac kimi qoz və əncir ağacı hesab edilirdi. Analoji köçmə inanc və adətləri Sibir türklərində, yaqut və altaylılarda da mövcuddur. 4 Onların inancına görə xoşbəxtlik uşağın qəlbindədir. Məsələn, altaylı- larda uzun müddət uşaq doğulmurdusa, əvvəlki yaşayış yeri dağıdılmalı, cütlük ayrı yerə köçməli idi. 5 Qaraqalpaqlarda yurtanın tikilməsi ilə bağlı mərasim və inanclar onların digər türk xalqları ilə etnomədəni əlaqələrdə olduğunun mühüm göstəricilə rindəndir. Qaraqalpaqlarda yurtanın kandarı ilə bağlı qədim dini mərasim və inanclar əcdadların ayinlərinə gedib çıxır. Yurtanın kandar ayini toy mərasimləri, uşağın doğuluşu və tərbiyə olunması, hüzn və basdırılma ayinlərində də izlənilir. Heç zaman kandara ayaq qoymaq, yaxud üstündə oturmağa imkan verilməzdi. Bu, bədbəxtlik gətirə bilərdi. Yeri gəl- miş kən qeyd edək ki, belə mərasim Azərbaycan türklərinin praktika sında da mövcud olmuşdur. Məsələn, qapı kan- darında bir-biri ilə görüşmək olmaz. Yaxın qonağı onlar adə- tən ya kandardan öndə, ya da kan dardan içəridə qəbul edər- dilər. Kandarda ələ-ələ vurmaq lənətlənmə kimi qarşılanar dı. Kandar ayinini Sibir türklərində də görmək olar. Məsələn, Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 152 153 xa kas lar və saklar uşaqlara kandarda oturmağa icazə ver məz- dilər. Əgər oturmalı olsaydılar, uşaqlar gec böyüyərdilər. 6 Gələcək ər evinə ayaq basan gəlin, qadın hər dəfə uşaq dünyaya gətirdikdən sonra mütləq kandara baş əyməli, alnını kandara vurmalı, qoymalı sonra sağ ayağı ilə kandardan içəri daxil olmalı idi. Kandardan içəri keçəndən sonra gəlinlər bu qadına xalat, paltar, təsək və s. bəxş edərmişlər. Bu mərasim Azər baycan və Anadolu türklərində, özbəklərdə, türk mənlər- də, qaqauzlarda və digər türklərdə də olmuşdur. Ölünün cəsədi evin içindən çıxarılarkən onun baş hissəsi üç dəfə kandara toxundurulmalı idi. Qaraqalpaqlar inanırdılar ki, belə olduqda ölü girişi yaddan çıxarar və o, bir daha geri dönməz. Kandar türklərdə ulu və müqəddəs hesab olunmuşdur. Yuxarıda söylədiyimiz kimi, kandar üstündə görüşmək ona görə qadağan olunurdu ki, belə görüş zamanı insanın bir ayağı yurtada olurdusa, o biri məzarda ola bilirdi. Türklərdə gəlin yurtaya daxil olmazdan əvvəl üç dəfə kandara əli ilə dəyib, alnı ilə toxunmasının mənşəyini onunla əlaqələndirirlər ki, bununla gəlin öz ərinin əsil- nəslindən onu öz sıralarına qəbul etməyi xahiş edirmiş. Bu mərasim müqəddəs yerləri ziyarət edən zamanlarda daha çox qorunulurdu. Əcdadların ayinlərinin özünü əks etdirən formaların dan biri təzə dünyaya gəlmiş uşağın ciftinin yurtanın kandarının altında qazılıb basdırılmasıdır. Onlar bununla da gələcək uşaqların həyatını qorumağa can atırdılar. Oğul doğuşu zamanı cifti aşıq oyunu sümüyü ilə birlikdə basdırırdılar. Əgər qız doğulsaydı uşağın ciftini darı ilə birgə bas dırır- dılar. Cift təzə doğulmuş uşağın atası tərəfindən giri ş dən sol tərəfdə basdırılırdı. Hər ehtimala qarşı, bu ritual ciftlə yeni doğulmuş uşağın sıx əlaqədə olma təsəv vür lə rin dən irəli gəlirdi. Ciftin uşaq oyunu aşıq və darı ilə basdırılma adəti isə, görünür, qarqalpaqların yarımköçəri həyat tərzi keçirməsi ilə bağlıdır. Aşıq – heyvandarlığı, darı isə təsərrüfat həyatı ilə bağlılığı özündə əks etdirmişdir. Ciftin qazılıb basdırılması analoji adəti və onunla bağlı mə rasim və inanclar həm də digər Orta Asiya və Qazaxıs- tanda yaşayan xalqlar arasında da vardır. Məsələn, Xarəzm özbək ləri cifti qapının kandarında parçalayıb hissələrə bölür- dü lər. 7 Digər regionlarda yaşayan özbəklər və taciklər oğul doğulan zaman cifti qapının kandarında aşıqla birgə bas- dırırlar mış. Bu mərasimin kökləri Orta Asiya xalqlarının qədim ənən ləri ilə bağlıdır. Məsələn, Topraq-qala şəhərinin qazın- tıları zamanı IV-V erkən orta əsrlər abidəsində belə əşyalar tapıl mışdır. Sonralar isə Qaraqalpaqstan Etnoqrafiya Dəstəsi Taxtakupır rayonundakı Kurqança şəhərciyində, Kunqrad rayonu ərazisindəki Maştakata qalasının şimal-cənub küncündə bir sıra bu tipli ayin əşyalarına rast gəlmişlər. Qaraqalpaqlarda buğda dolu çuvalı yurtanın ortasında qoymaq evə, ailəyə zənginlik və çoxuşaqlılıq arzulamaq kimi nəzərdən keçirilirdi. Yurta qurulub başa çatdıqdan sonra dəvətlilərə şirniyyat və bir sıra şeylər paylanardı ki, onlar müqəddəs hesab edilirdi. Yelləncəklər Orta Asiya xalqlarında xalq bayramları, gəzinti və toylarda əylənmənin bir növü kimi nəzərdən keçirilirdi. Yelləncəklərdə yellənmə məhsuldarlıq ayin relikti ilə bağlıdır. Məhsuldarlıq ayini buğda ilə bağlı olmaqla, həm də nəsil törətmə rəmzi ilə əlaqəlidir. Daş isə yurtanın tikilməsinin möhkəmliyi rəmzini ifadə edirdi. Yurtanın içi müxtəlif hissələrə bölünürdü: burada mərasimlər keçirilən yer, qonaqların qəbul edildiyi hissə, ev əşyaları və digər şeylər yerləşən hissələr vardır. Girişin sol tərəfindən bir az sağ tərəfdə kişilər üçün yer olurdu. Yurtanın bu hissəsində kişi paltarı , atın yüyəni və yəhəri qoyulurdu. Ənənəyə görə elə buradaca pərdə arxasında gəlin öz rəfiqələri Yüklə 8,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|