Qaraqalpaq indd
Yüklə 8,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 142 143 Bu sətirləri azərbaycanlıların «Molla deyir: «Mən deyəni et, mən edəni etmə» məşhur deyimi ilə müqayisə etmək olar. Satira dolu ibrətamiz nəğmələr son dərəcə kəskindir. Bu «İşan» nəğməsində daha relyeflidir. Ümumiyyətlə, nəinki qaraqalpaqlarda, həm də Azərbay- can, özbək, türkmən, qazax və digər türk xalqlarında «molla» «işan» «yerölçən», «yüzbaşı» mövzuları həm folklor da, həm də ədəbiyyatda geniş yer almışdır. Məsələn, demokratik- maarifçi tendensiyaların inkişafı dövründə tanınmış özbək satirik-şairi XIX əsrin II yarısında yaşayıb yaratmış Müqimi, demək olar ki, məhz elə bu ruhda öz bədii şedevrlərini yaratmışdır. Onların içində «Yerölçən», «Xəfələk», «Minbaşı» və s. şeirlər məzmun baxımından daha maraqlıdır. Sevgi haqqında mövcud olan lirik nəğmələrdən fərqli olaraq, bu nəğmələrdə gerçəklik xalq həyatının özü ilə bağlıdır. Onların müxtəlif məqamları, səhnələri işlənilir. Şairlər də onlara müxtəlif münasibət ifadə edirlər. Belə səhnələr həm birinci, həm ikinci, həm də üçüncü şəxs tərəfindən təsvir oluna, həm tək, həm də cəm ola bilər. Məsələn «İşan» nəğməsində söhbət birinci şəxsin təki tərəfindən aparılır: «Mən özümü işan saydım», «taxıl əkdim» və s. Poetik aləmin belə xüsusiyyətləri nəğmə folklorunda, adətən təhkiyə janrı nəğməsi adlanır. 5 Belə nəğmə – təhkiyələrdə müxtəlif həyat situasiyaları təsvir olunur. Burada insanların taleyindən, onların münasibətlərindən, müxtəlif çətin həyat şəraitlərindən söhbət açılır. Qaraqalpaq xalq folkloru, etnoqrafiyası və tarixinin tanınmış tədqiqatçıla rından biri L.S.Tolstova «Qaraqalpaqlar Xarəzm oazisindən kənarda» adlı kitabında həm də maraqlı şeirlərdən nümunələr gətirir. Həmin şeirlərdən birində qaraqalpaq əsgəri nəğmə oxuyur. Kalmıklarla mübarizədə ölümcül yaralanmış əsgər vida sözü ilə qardaşına, arvadına, qaraqalpaq xalqına müraciət edir: Кара-Таудын тегиде калдым йекке, Калмакнын окы ишийди йурекке, Ыргыдым мине алмадым кара кöкkе, Барсан салам айта бар Исмадияр бекке… Бизди елге барып айтынлар Сыр жайласын, Темир казaк какышын ат байласын. Аширбек олди деп енди ойласын. 6 Bu sətirlərin tərcüməsi aşağıdakı kimi söylənir: Qaradağın ətəyində yaralandım, qaldım tək, Kalmık oxu sancıldı ürəyimə neştər tək, Atlandım minib çapım qara atımı ürkək, Yetişsəniz obaya salam İsmədyar bəyə. Xalqıma de Sırdəryaya yayılsın, Tolamıxlar çalınsın – atlar ona bağlansın, Aşır bəyin yoxluğu hər yerdə vurğulansın. XVII-XVIII əsrlərdə yaranmış bu nəğmə Fərqanə qaraqalpaqların kal mık lara qarşı apardıq ları mübarizənin bariz nümunəsidir. Odur ki, qaraqalpaq folklorunda tarixi nəğmələrə də xeyli yer verilmişdir. Bu dövrdə qaraqalpaqlar kalmık hücumundan cana doymuşdular. Uzun müddət ərzində kalmık xanları Fərqanə vadisinə, qazax Cuzlarına, qaraqalpaq aullarına hücumlar çəkir, qaraqalpaqlar, özbəklər, qazaxlar bu döyüşlərdə qəhrəmanlıqla həlak olurdular. Elə buna görə də qaraqalpaq tarixi nəğmələrinin əksəriyyəti dərin kədərlə əhatələnmişdir. «Qaraqalpaq poeziyası antologiyası»nda həm də be- şik və uşaq nəğmələrinə də geniş yer ayrılmışdır. Belə nəğ- mələrdən biri də «Ey, dəvələr»dir. Qaraqalpaq folklorun da oyun nəğmələri də az de yil dir. Ümumiyyətlə, qeyd edək ki, Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 144 145 uşaq folkloru qaraqalpaq şifahi poetik yaradıcılığının aparıcı his səsidir. Onların möv zu sun da, formasında və məz munun- da uşaqların yaş və psixoloji xüsusiyyətləri əksini tapmışdır. Qaraqalpaq uşaq nəğmələri son dərəcə poetik və diqqəti cəlb edən, bədii baxımdan mükəmməldir: De hardadır sağsağan? Bəs qapı uzaqdırmı? O öz yuvasındadır. İki addım etmək gərək. Bəs nə edir sağsağan? Atıla-atıla, yanaşı? O bərbəzəklər tikir. Çatırsan sağsağana. Onları harda tikir? Yan-böyürdən gedərsən. Sənin ovuclarında, Diri kökə yeyərsən. Bəzəklər bəs kimindir? Bəlkə bəsdir yarısı. Əziz qonaqlar üçün. Kökəni sən diri ver. Bəs qapıya necə gedim? Belə oldusa başla! (s.150) Hər zaman düz addımla. Məlum olduğu kimi, oyun nəğmələrində xalqın məişəti, onun düşüncəsi, ictimai həyatı və s. əksini tapır. Onlara söykənərək, həm də müəyyən mənada xalqın tarixi haqqında fikir yüyürtmək olar. Məsələn, «Sağsağan haradadır» şeirini nəğmə – improvizasiya kimi xarakterizə etmək olar. Bu nəğmə geniş dramatik hərəkətlərlə zəngin olan nümunə kimi nəzərdən keçirilə bilər. Qaraqalpaq xalq nəğmələrinin struktur-kompozisiya və ideya-bədii xüsusiyyətlərinə toxunarkən onların mürəkkəb və rəngarəng olduğunu söyləmək olar. Məsələn, elə bir ənənəvi bədii priyom tapmaq olmaz ki, ondan qaraqalpaq xalq nəğmələrində istifadə olunmasın. Məhz simvolikalar, rəmzlər, metaforalar, hiperbolalar, müqayisələr, epitet lər, əzizləmə-oxşama ifadələr və s. köməyi ilə qaraqalpaqların ənənəvi folklor dünyası yaranmışdır ki, burada lirik hisslərin təcəssümü aydın görünməkdədir. Nəğmələrdə müəyyən emosional hissin yaranması üçün simvolikalar böyük yer tutur. Simvolikaların köməyi ilə personajların psixoloji hal və vəziyyətləri verilir. Məsələn, şənlik, sevinc, xoşbəxtlik günəşlə, odla bərq vuran işıqla, bağla, güllərlə əks olunduğu halda yalan, inciklik simvolik olaraq xoşagəlməz hava, tufan, toz, sınmış ağac və s. köməyilə verilir. Qaraqalpaq xalq nəğmələri zəngin havacatlar, lirik melo- diyalarla fərqlənir. Ümumiyyətlə, qaraqalpaq xalq nəğ- mələri – bulaq, təşnə təsiri bağışlayır. Nəğmənin belə keyfiy- yət daşımasına vaxtilə Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin korifeyi Ü.Hacıbəyli də kifayət qədər diqqət yetirmişdir. 7 Artıq qaraqalpaq nəğmələrinin struktur və forma rəngarəngliyi haqqında danışdıq. Onlar adətən 2,3,4,5,6 sətirdən ibarət olmaqla Şərq şeirşünaslığının ənənəvi qoşqı (qoşma), muxalles (müxəmməs), qəzəl formalarında olur. Qaraqalpaq xalq nəğmələrində Azərbaycan nəğmələrində olduğu kimi, durnalar obrazından da istifadə olunur. Məsələn, «Yaz gəlir-durnalar uçur», «De, uzaqda uçan durna» kimi nəğmələr bu qəbildəndir. Qaraqalpaq xalq nəğmələri böyük tarixi, folklor, etnoqrafik və bədii dəyərə malikdir. Onlar peşəkar poeziyanın və milli musiqinin tükənməz mənbəyidir. Qaraqalpaq nəğmələrinin kompozisiya və bədii vasitələri mətndə orqanik birləşərək onu, bir tərəfdən, bütöv, tam edirsə, digər tərəfdən, onların poetik məzmunun, emosional quruluşunun aydın ifadə olunmasına səbəb olur. Beləliklə, qaraqalpaq xalq nəğmələrinin təhlilini sona çatdıraraq, belə nəticəyə gəlmək olar ki, doğrudan da bu nəğmələr orijinal olmaqla, nəğmə folklorunun müstəqil janrı kimi geniş yayılmışdır. Onlarda sadə insanın hisslər aləmi, düşüncələri əksini tapmış, həyatın yeniləşməsi uğrunda mübarizə göstərilmişdir. Yüklə 8,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|