Qaraqalpaq indd
Yüklə 8,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
- 1. Sehrli nağıllar
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 174 175 ilə gözəldir» və s. Əgər bu ifadələrə inanmış olsaq, deməli, doğrudan da, nəğmə olanı əks etdirir, nağılsa sadəcə olaraq təxəyyülün köməyi ilə yaradılır və əgər nəğmənin gözəlliyi onun ifasındadırsa, nağılın gözəlliyi bu nağılı düzüb qoşanın bacarığında öz əksini tapır. Nağıl fantastikası xalqın yaradıcı düşüncəsi sayəsində ortaya çıxmışdır. Fantastikada isə güzgüdə olduğu kimi xalqın həyatı, onun psixologiyası, dünya görüşü, düşüncələri, gələcək haqqında arzu-istəkləri, onun gerçəkliklə qarşılıqlı əlaqələrinin kon kret formaları yaranmışdır. Xalq həyatındakı dəyişikliklər, heç şübhə siz ki, fantastik obraz və təsəvvürlər də nağılın məzmununun dəyişməsinə gətirib çıxarmışdır. Nağıl fantastikasının genezisini, xarakterini və mahiyyətini müxtəlif cür izah edirlər. M.Qorkinin dediyinə görə, nağılda «təbiət hadisəsinin əksi olmaqla təbiətdə gedən mübarizə və sosial həyatdakı bədii ümumiləşdirmələr əksini tapır. 1 Hər bir tarixi mərhələdəki insanlar öz ideallarını əks etdirməyə çalışırlar. Buna görə də nağıl qəhrəmanı müxtəlif dövrlərlə əlaqələndirilir. Bütün xalqların folklorunda fin folklorşünası Antti Aarne tərəfindən XX əsrin əvvəllərində təsdiqlənmiş təsnifatı faktiki olaraq müdafiə etmişlər. Bu baxımdan qaraqalpaq nağıllarını da üç yerə bölmək mümkündür: sehrli nağıllar, heyvanlar haqqında nağıllar və sosial-məişət nağılları. Qaraqalpaq nağıllarında tez-tez həm də qarışıq tipli nağıl la rın şahidi ola bilərik. Məsələn, qarışıq tipli nağıllarda həm sehrli, həmdəki, sosial-məişət nağılları və yaxud digər tipli na ğıllarda o biri nağılların elementlərindən istifadəni görə bilə rik. Lap uzaq keçmişdə yaranmış sehrli nağıllar qaraqal paq xalqı nın dünyanın yaranması, insanların təbiət qüv vələ rinə inamını, insanın bəd qüvvələrlə mübarizəsini, xeyir xahlığını və ədalətliliyini əks etdirən və onun qələbə çalması ilə bağlı nağıllardır. Daha doğrusu, bu nağıllar hələ totemist, animist, antropomorfist düşüncə tərzi yarandığı dövrə təsadüf edir. Bu bəşər övladının özünəməxsus həyatının elə bir mərhələsidir ki, ondan olduqca maraqlı şəkildə ingilis alimi – etnoqrafı və folklorşünası E.Taylorun əsərində bəhs edilmişdir. 2 (E.Taylorun bu əsərinin əhəmiyyəti xalqların tarixi, mədəniyyəti, etnoqrafiyası, folkloru, o cümlədən, Afrika, Asiya xalq la rının, bəlkə dolayısı ilə götürsək qaraqalpaqların tarixi, mədəniyyəti və etnoqrafiyası ilə əlaqəli şəkildə nəzərdən keçirilə bilər). Doğrudan da nağılların köməyi ilə qarşımızda xalqın sanki minillik tarixi vərəqlənir. Ümumiyyətlə, qaraqalpaqların da ən qədim zaman lar da mövcud olmuş nağılların dan mənşəcə heyvanlar haq qında nağılları qeyd etmək olar. Lap qədim zamanlardan indiyə qədər insanlar müxtəlif şəraitlərdə heyvanlarla ünsiyyətdə olur, onların təbiətini, mahiyyətini öyrənir, onların xüsusiyyətlərinə, xasiyyətlərinə, vərdişlərinə diqqət yetirir, onlarla ya dost, ya düşmən olurlar. Məişət nağıllarında sehrli fantaziya az olur, yəni onlar daha çox real gerçəkliyə, insan həyatının məişətinə yaxınlaş dırılmış olur. Bu tipli nağıllarda insanın daim işığa, xoşbəxtliyə, ədalətliliyə can atması digər bəd qüvvələrlə - xalqı istismar edən qüvvələrlə daim toq quş- mada, ziddiyyətdə olduğu əksini tapır. Məişət nağılları sosial məzmununa görə zaman etibarilə daha sonra yaranmış dır. 1. Sehrli nağıllar Sehrli nağılları heyvanlar haqqında və digər nağıl janrlarından onun müxtəlif təsəvvürlərə və onun şifahi təhkiyə forması bağlılığı ilə birgə nəzərdən keçirmək lazımdır. Qaraqalpaq sehrli nağıllarından heç biri möcüzəsiz, hərəkətsiz, insanın bu və ya digər şəkildə məsələyə, yəni bəd qüvvələrlə qarşıdurması, yaxud hansısa fövqəlqüvvənin iştirakı olmadan mövcud deyildir. Qaraqalpaq ların sehrli nağıl süjetinin nüvəsində son dərəcə möcüzəli fikir Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 176 177 durur. Sehrli nağıllar öz əsasını xalq inamından götürür. Onlarda ibtidai icma quruluşundakı sinkretik təfəkkürün izlərini aydın görmək mümkündür. İnsan daim təbiət hadisələrinə təsir etməyi arzu edir və düşüncəsinin köməyi ilə bütün təbiət qüvvələrini, təbiət hadisələrini özünə tabe və öz fantaziyasından istifadə etmək istəyir. Bu mənada Karl Marksın fikri daha çox diqqət çəkir: “Hər bir mifologiya təbiət qüvvələrini öz düşüncəsinə uyğun olaraq tabe edir, onu formalaş dırır və təfəkkürün köməyi ilə o yox olur, deməli, bununla da təbiət qüvvələri üzərində hökmranlıq aradan çıxır”. 3 1959-cu ildə Qaraqalpaqstanda «Qaraqalpaq xalq nağılları» nəşr olun muşdur. 4 2006-cı ildə isə “Qaraqalpaq xalq nağılları”nı biz tərcümə edərək Azərbaycan oxucusuna çatdırmışıq. 5 Bu kitablara digər nağıllarla yanaşı, həm də sehrli nağıllar «Gülziba», «Cadugər», «Qızıldaş», «Ögey ana», «Varlı oğlu, kasıb oğlu» və s. kimi nağıllar daxil edilmişdir. Bəs onda qaraqalpaq sehrli nağıllarının ideya-tematik özünə məx- susluğu, obrazlar aləmi, bədii xüsusiyyətləri nədən ibarətdir? İlk növbədə qeyd edək ki, onların hamısı qaraqalpaq xalqının ekstremal vəziyyətdə öz fantastik və mifik anlayışlarını ifadə etdiyi dövrləri əks etdirir. Bu nağıllarda hər şey hiperbolizə edilmişdir. Qəhrəmanlar həm yerdə, həm göydə, həm mağarada, həm tüstü içində, həm suyun altında, bütün yerdə iştirak edə bilir, özlərini göstərir və ifadə edirlər. Onlar yaşadıqları zamanlarda elə ağlagəlməz yerlərdə fəaliyyət göstərirlər ki, daim müxtəlif tipli möcüzələrlə, sirli-sehrli mövcudatlarla rastlaşır, bəzən əjdahaları öldürür, insanı, kürreyi-ərzi möcüzələrdən xilas edir, bəzən çoxsaylı xəzinə, qızıl, brilyant, almaz tapır və evə doğmalarının yanına varlı- hallı, igid, batır kimi qayıdır və xan qızları ilə evlənərək özləri hakimiyyətə yiyələnirlər. Qaraqalpaq sehrli nağıllarının qəhrəmanlarının gəlinləri adətən gözəl yerlərdə – insan ayağı dəyməyən, əl çatmayan yerlərdə yaşa yırlar. Əksər hallarda sehrli nağıllarda sehrli, möcüzəli əşyaların təsviri gedir. Onlar insan həyatını gözəlləşdirir, onu xilas edir, dirildir (məsələn, «Ögey ana»), sandıqdan çıxan küpəgirən qarı ölüyə sehrli ağacla bir dəfə vurmaqla onu dirildə bilir, ya sehrli təsəylə həm uşaq əldə etmək, həm də çoxlu var-dövlət ələ keçirmək («Gülziba») imkanı qazanır, yaxud pələngin dişlərindən, quşların lələyindən böyük, əzəmətli saray tikir («Gülziba»), yaxud Simurq quşunun lələyini yandırmaqla tüstünün içiylə göylərə qalxa bilir («Gülziba» nağılında Meytin çoban); yaxud («Cadugər» nağılında) bütün otaqları açıb, 40-nı açmaq istəyəndə qəhrəman cənnət bağında gözəl qızların yanına düşə, kəllə ilə məsləhətləşməklə xoşbəxtlik əldə edə bilir və i.a. və s. Qaraqalpaq sehrli nağıllarındakı geniş obrazlar sistemi və personajları arasında kamandan ox atanları, batır ovçuları, ailənin kiçik oğ lu nu, sehrbaz qocanı, onun sirli- sehrli köməkçilərini (əjdaha, pə ləng, simurq quşu, ilan) və s. göstərmək olar. Sehrli nağılların müsbət qəhrəmanlarının hərəkət və davranışlarında qaraqalpaqların gözəl lik və yüksəklik haqqında fikir və düşüncələri əks olunmuşdur. Sehrli nağıllar qəhrəmanları idealizə etməklə onları müxtəlif sınaqlardan çıxarır (Məsələn, Meytin «Gülziba» nağılında, qız-kişi «Ögey ana» nağılında, cigit «Cadugər» nağılında və s.), onları yüksək, müsbət xüsusiyyətlərlə, keyfiyyətlərlə əks etdirir, onlar daim müvəffəqiyyət qazanır, onların xüsusi köməkçiləri olur ki (bunlar tülpar-qanadlı at, Qara-Dağ, Sarı-Dağ, Göy-Dağ, sutökən, güclü eşitmə qabiliyyətinə malik olan, «Varlı oğlu, kasıb oğlu» və s.), qaraqalpaq sehrli nağıllarından daha tipikləri qəhrəmanların köməkçiləri olan tülpar, əjdaha, simurq quşu və s. məqsədlərinə çatmaq üçün cigitlərdən, batırlardan, gənc- Yüklə 8,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|