Qaraqalpaq indd
Yüklə 8,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 186 187 konstruksiyalı deyildir. Ona bir sıra əlavə gedişlər, süjetli nağıl təhkiyəsinin inkişaf dinamikasını müəyyənləşdirən və qəhrəmanın mühüm mətləbə çatması ilə bağlı olan səylər əlavə olunur. Qəhrəman qeyri, ehtimal olunmayan çətinliklərin hamısını öz yolunda dəf edir. Bütün bunların hamısı möcüzəli əşyaların köməyi ilə həyata keçirilir. Məsələn, sandıq, qırmanc, kəllə və s., heyvan köməkçilər - əjdaha, pələng, simurq quşu və s. təhkiyə sona yaxınlaşdıqca mübarizə daha da gərginləşir. Qaparalpaq sehrli nağıllarına inkişaf edən, dəyişkən xarakterli gedişlər yaddır. Belə nağıllarda qorxaq həmişə qorxaq, qoçaq həmişə qoçaqdır, etibarlı arvad həmişə etibarlı, məkrli isə daim məkrlidir. Qaraqalpaq sehrli nağıllarının kompozisiyasının yet kin- liyi təhkiyənin əsasına qoyulmuş konfliktin verilməsinin nəticəsi kimi yaranır. Nağılda çoxsaylı personajlar iştirak etmir, burada yalnız elələri iştirak edir ki, onlar üçün konfliktin yaranması, inkişafı və həlli məsələləri öz əksini tapır. Qaraqalpaq sehrli nağıllarında hadisələrin gözlənilmə- dən gedişindən istifadə priyomu və bu priyomdakı təsvirin zaman daxilində olan ciddi ardıcıllığı onların effektini gücləndirir. Belə priyom, burada, əlbəttə, estetik möcüzə və qeyri-adiliklə bağlıdır ki, onlardan konfliktli məqamlarda daha çox istifadə edilir. Bu isə öz növbəsində arasında uyğun olmayan hadisələri qarşı-qarşıya qoyur, təfəkkürü, təxəyyülü heyran edir, dinləyicini onun ziddiyyəti ilə toqquşdurur, onlardakı əks münasibətləri göstərir, belə olduqda xoşbəxt olmayan, hamı tərəfindən lənətlənən qəhrəman bəzən hamıdan yüksəkdə dayanır və s. Beləliklə, kasıb varlı, varlı isə kasıb olur. Qaraqalpaq sehrli nağıllarında tez-tez uyğun situasiya- ların təkrarlanmasına yol verilir. Belə situasiyaların üçqat təkrarı, epizodu, nağıllardakı effekti daha da yüksəltmək məqsədi ilə aparılır. Belə ki, məsələn, Meytinlə olan əhvalatlar («Gülziba» nağılında), kasıb oğlu ilə («Varlı oğlu, kasıb oğlu» nağılında), ailənin kiçik oğlu ilə olan əhvalatlar («Cadugər» nağılında), cigitlə bağlı hadisələr («Ögey ana» nağılında və s.) xarakterikdir. Üç dəfə cigit üç xanın qızıl küpəsini dürüst nişan alıb vurur və üç xan qızını özünə arvad edir, bu «Ögey ana» nağılından; üç xan Meytinə üç tapşırıq verir və Meytin də o tapşırıqları üç dəfə yerinə yetirir. Beləliklə, qaraqalpaq sehrli nağıllarında «üç» rəqəmində nağıl təhkiyəsindən istifadə məqsədə çatmağın son dərəcə çətinliyini, qeyri- adiliyini göstərir. Deməli, məqsədə çatmaq üçün burada bacarıq, bilik və qətiyyətlilik lazımdır. Epizodların üçqat təkrarı həm də qəhrəmanların müdrikliyini sınaqdan çıxarmaqdır, üçqat təkrarlanan döyüşlər isə onun əlavə daha şişirdilmiş epizodları ilə birlikdə həm də bizə qaraqalpaq sehrli nağıllarında təhkiyənin bir neçə genişləndirilmiş motiv və epizodlarla bağlılığını göstərir. Qaraqalpaq sehrli nağıllarında situasiyaların uyğunluğunu, heç şübhəsiz ki, nağılların konkret poetik məzmunundan təcrid olunmuş şəkildə öyrənmək düzgün olmazdı. Məsələn, «Varlı oğlu, kasıb oğlu» nağılında kasıb oğlu varlı oğlunun tapşırığı ilə tülpar at və gözəl qız dalınca gedir. Kasıb oğlan nəhayət onlarla birgə çoxsaylı var-dövlət əldə etmiş kimi də geri dönür. Təbii ki, bu var-dövləti artıq o, varlı oğlu üçün yox, məhz özü üçün gətirmiş olur. Yaxud «Cadugər» nağılında düşmənlərə qarşı mübarizədə fərqlənmiş cigit xanın xoşuna gəlir və xan da nəticədə öz qızı ilə onun toyunu edib, taxt- tacını da ona verir. Qaraqalpaq sehrli nağıllarında təkrarlanan bədii effekt həm də özünü təhkiyədə son dərəcə ornamental, bərli-bəzəkli quruluşa malik olmasında əks etdirir. Bu isə hərəkətin ləngiməsini göstərir, bir tərəfdən, burada nağıl janrına maraq məsələsi əks olunursa, digər tərəfdən, nağıllardan ortaya çıxan təəssürat güclənir. Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 188 189 Qaraqalpaq sehrli nağıllarının sonluğu adətən nağılvari, zara fat yana, ritmik, qafiyəli şəkildə sona yetir. Onların məqsədi dinləyicinin diqqətini arzu, istəklərdən gerçəkliyə, daha doğrusu, xülyadan məişətə yönəltməkdən ibarətdir. Bir sıra qaraqalpaq sehrli nağıllarında onların sonluğu adətən aşağıdakı kimi verilir. Məsələn, qəhrəman («Gülziba» nağılında) Meytin Gülzibanın atası ilə dostluq edir və onlar şad-xürrəm yaşamağa başlayırlar. Xan öz cigit kürəkənini və qızını ən yaxşı sarayda yerləşdirməyi əmr edir və qırx gün, qırx gecə toy-büsat qu ru lur, toy-bayramdan sonra xan cigiti öz yerinə taxt-tacına əyləşdirir («Cadugər»). Tezliklə onlar varlanır və əvvəlkindən daha yaxşı yaşamağa başlayırlar («Qızıl daş») və i.a. və s. Qaraqalpaq nağıllarında zavyazka adi tiplidir: qəhrəman öz məqsədinə çatır, ya da o, möcüzələrlə rastlaşır. Xanlara qalib gəlir. Xanın taxt-tacının yiyəsinə, varisinə çevrilir, xanın qızı ilə evlənir, yaxud da öz ölkəsinə, misli görünməyən var- dövlətlə qayıdır. Nəzərdə tutulmamış yerdə atası ilə görüşür. Məsələn, «otuz, yaxud qırx gün toy-bayram edilir. Bütün arzu istəklər yerinə yetirilir». Qaraqalpaq sehrli nağıllarının finalı üçün müsbət sonluq xarakterikdir. Nağıl qəhrəmanının idealizasiyası burada müəyyən bədii priyom və vasitələrlə həyata keçirilir ki, onlardan daha sabiti və geniş yayılmışı da məhz hiperbola, kontrastdan və təkrarlardan is tifadə etmədir. Qaraqalpaq nağıllarında təkrarlar adətən ha di sə- lərin mürəkkəbləş dirilməsi və yaxud obrazların qəh rə man- laş dırılması ilə bağlı olur. Süjetin qurulmasında «üçqatlığın» qorunub sax lan ma sı, üç qardaş, üç qız haqqında, üç gecə haqqında söhbət də bel ə süjetin dinamikasında daim iştirak edir. Qaraqalpaq sehrli nağılları son dərəcə maraqlı və zəngin dil-üslub xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Maraqlıdır ki, onların epik təhkiyəsində frazeolo gizmlərdən istifadə ilə per sonajlar adətən onlara xas olan nitq ornamentasiyası ilə fərq lənir. Bütün bunların hamısı, heç şübhəsiz ki, nağılların də rin mənasının açıl masına, nağılların lirik şəkildə nəql olunması və nəticədə hekayətlərin emosional təsiri ilə bağlıdır. Qaraqalpaq sehrli nağılları həm də digər xalqların nağılları kimi insanları utilitar məişət məqsədi güdən qədim hekayətlərin yenidən poetik şəkildə canlandırılması ilə bağlıdır. Nəticədə onların hamısı müəyyən mərasimlər, mifoloji təsəvvürlərlə mürəkkəbləşmişdir. Sehrli nağılların xələfləri isə, təbii ki, hekayətlər olmuşdur ki, onlar müxtəlif məişət qadağalarını qorumağı məsləhət bilirdi. Qədim insanlar daim müxtəlif düşmən qüvvələrlə, xəstəliklərlə, bədbəxt liklərlə, aclıqla-yalavaclıqla, yanğınlarla qarşı-qarşıya dururdular. Onlar daim təbiətin sirli-sehrli qüvvələrinin təsiri altından çıxmağa can atırdılar. Onlar elə davranırdılar ki, bu insanların həyatı mürəkkəb qadağalar sistemi altına düşürdü. Bu qadağalar insanın ayrı-ayrı hərəkətlərinin üstünə yığılır və onların ayrı-ayrı əşyalara, predmetlərə toxunması qadağan olunurdu. Qadağaların pozulması isə öz ardınca yeni təhlükəli nəticələr ortaya çıxarırdı ki, burada da məhz insan fövqəlqüvvələrin qurbanına çevrilirdi. Qaraqalpaqların sehrli nağıllarının əksəriyyəti evi, yaşayış yerini, hər hansı bir yerə toxunmanı, hər hansı bir iş haqqında danışmanı, nə isə etməni qadağan edirdi. Yadımıza salaq ki, qaraqalpaq sehrli nağıllarının bir neçə yerində məsələn, «Səndən təsəyin kim tərəfindən tikilməsini soruşduqda, demə» («Gülziba»), yaxud «Götür bu açarı, göz-bəbəyin kimi onu qoru. Bu açarla sən bütün otağı mənim sarayımda aça bilərsən, amma ən axırıncı, qırxıncı otağa baxmağa çalışma» («Cadugər»), «Tək qalmış ağac altında quyunu qaz, məni orada qoy…, amma bu barədə cadugərə bir kəlmə də söz demə» («Cadugər»), ilanın cigitə qızıl daş hədiy yə etməsi də qaraqalpaq nağılında öz əksini tapmışdır (“Qızıl daş”). Yüklə 8,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|