Qaraqalpaq indd
Yüklə 8,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 154 155 ilə yerləşirdi. Buradaca doğuş yeri, pərdə arxasında dünyasını dəyişənlərin cəsədini qoyurdular. Bu o deməkdir ki, insan doğulub nikaha daxil olduqdan taki ölümünə qədər yurtanın sağ tərəfində olmalıdır. Yurtaya girişdən sağ tərəfdə qadınlar üçün yer vardı ki, burada yeməyin hazırlanması ilə bağlı əşyalar, evin əmlakı yerləşdirilirdi. Divarın çərçivəli hissəsinə qabqacaq qoymaq üçün yundan toxunmuş heybə, darı, düyü, un kisəsi, balqabaqdan qablar qoyulub asılırdı. Yeri gəlmişkən balqabaqdan düzəldilmiş qablardan Azərbaycan türkləri də geniş istifadə etmişdilər. Yurtanın qeyd etdiyimiz şəkildə bölgüsü digər türk xalqlarında - Qaraqalpaqstanda yaşayan qazaxlarda, noğaylarda, özbəklərdə də vardı. 8 Yurtanın sağ hissəsində yerləşmiş yurtanın ən mühüm məxsusi hissəsi üç metrlik uzun şüvül formasında onun lap yuxarısında məhsuldarlıqla bağlı ayini ifadə edən bakan yerləşirdi. Lap son dövrlərə qədər qaraqalpaqlarda otaqda yerləşdirilmiş mühüm əşyalar sırasında doğuş zamanı bakan və yüyən qoyulurdu. Bunları biz qaraqalpaq romantik- məhəbbət dastanı “Şəhriyar”da görə bilərik. Bu əsərdə etnik ritual bütün etnoqrafik detalları ilə təqdim olunmuşdur. Do- ğuşla bağlı analoji məqamların qaraqalpaq poeziyasının bö- yük nümayəndəsi Berdağın “Axmaq Paşa” poemasında da şahi di oluruq. Qaraqalpaqlarda, həm də digər türk xalqlarında ocaqla bağ lı mərasim və inanclar vardır. Qaraqalpaqlarda (bu Azər- bay can türklərində də belədir) ocağa tüpürmək, onun üstə su tökmək qadağan olunurdu. Ocağın külünü tapdamaq, onu hara gəldi atmaq olmazdı. Ocaq külü hər yerdə uşaqların və digər insanların müalicəsində mühüm magik, əfsun vasitəsi kimi nəzərdən keşirilirdi. Qeyd edək ki, belə inanc azərbaycanlıların da əski düşüncəsində yer almışdı. İnsanlar çalışırdılar ki, ocaq heç vaxt sönməsin. Yəqin elə buna görə də türklərdə “Görüm, ocağınız sönməsin” frazası da ailə üzvlərinin yaşamaq istəyini ifadə etməkdir. Arxeoloq və etnoqrafların fikrincə ocağın otağın ortasında yerləşməsi köçərilərin ev yaşayışında qədim sabit ənənə kimi nəzərdən keçiril məlidir. Qaraqalpaqlar da elə noğaylar kimi bu ənənəni tam oturaq həyat tərzinə keçənə qədər qoruyub saxlamışdılar. 9 Bunun praktik əhəmiyyətindən başqa evdəki ocağın dünyanın bütün bütpərəst xalqları üçün qoruyucu hami ruh obyekti kimi nəzərdən keçirilməsi də onların həyatında yer almışdır. Yurtanın qurulmasının xeyli detalları, onun içindəki əşyaların yerləşməsi ritual xarakteri daşımışdır. Yurta qapısının üz tərəfi bitki və heyvanlar aləmindən olan təsvirləri əks etdirən kəsmə, deşmə naxışlarla bəzədilirdi. Qaraqalpaqlarda yurtanın ortası ilə, oradakı digər əşyalarla bağlı mərasim və inanclar vardı. Şüvül kərə yağı ilə sürtülüb yağlanır, kərəgəyə istiot , soğan, duz asırdılar. Bütün bunlar yurtanı bəd qüvvələrdən, göz dəymədən, nəzərdən qoruyurdu. Yurtanın şanqarağında, daha doğrusu, onunla üz-üzə qaraqalpaqlar Aral özbəkləri kimi pambıq qoyurdular. Bu o demək idi ki, bu yurta onun sahibinin saçı- saqqalı ağappaq olana qədər qalsın və onlar qocalığa qədər yurta dağılmamış qalıb yaşasınlar. Yurtanın bəd qüvvələrdən qorunması və qadınları sonsuzluqdan qorumaq üçün yurtanın kərəgəsində səhra qartalının müqəvvasını asırdılar. Yurtanın daxilində səliqə-sahmanı qorumaqla bağlı xeyli qədim təsəvvür və mərasimlər mövcud olmuşdur. Keçənin hazırlanmasına başlamazdan əvvəl varlılar heyvan kəsir, bağırsaq qovurur, kollektiv yemək-içmək təşkil olunur, hamı Bibi Fatiməyə işin başlanması ilə icazə verilməsinə görə dualar edərdilər. İşin tez və düzgün getməsi üçün onlar sapın əvvəlini kəsib ocağa atardılar. Xalça toxumaq üzrə usta mü- qəd dəs hesab olunurdu. O, öz alətlərini heş kimə verməzdi. Qızlar xalça toxumaq üçün dəzgahda yumaqları düzəldərkən Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 156 157 heç kim onun üstündən atlanmamalı idi. 10 Demək olar ki, hər bir toxunmuş xalça özünün xarakterik ornamentlərinə məx- sus olmaqla, yurtanın müəyyən olunmuş yerində sərilməli idi. Beləliklə, biz qarqalpaqların qədim mərasim və inancların- da yurtanın konstruksiyası və səliqə-sahman element ləri ilə bağlı bir sıra relikt xüsusiyyətlər üzərində dayandıq. Bütün söylədiklərimiz, əlbəttə, qaraqalpaqların etnoqrafik, etnotarixi və etnomədəni xüsusiyyətlərinin xarak terik məqamları ilə bağlı nəticələrə gəlməyi reallaş dırır. Qeyd etdiklərimiz göstərir ki, mərasim və inanclar xal qın dünyabaxışlarının və həyatının öyrənilməsində, qara qalpaq ların tarixi inkişafının daha erkən mərhələlərində möv cud olan dünyanı qavrayış tərzini və s. özündə əks etdir məkdədir. Ədəbiyyat 1.Горький М. Разрушение личности// Горький М. Избран- ные литера турно-критические произведения. М., 1954, с. 62. 2. Есбергенов Х. Обряды и верования каракалпаков, относящиеся к юрте// Кочевое жилище народов Средней Азии и Казахстана. М., «Наука», 2000, с.179. 3. Малов С.Е. Енисейская письменность тюрков: Тексты и переводы. М., -Л., 1952, с.40. 4. Алексеев Н.А. Ранние формы религии тюркоязычных народов Сибири. Новосибирск, 1980, . 144. 5. Есбергенов Х. Обряды и верования каракалпаков, относящиеся к юрте//Кочевое жилище народов Средней Азии и Казахстана. М., «Наука», 2000. с.181. 6. Алексеев Н.А. Ранние формы религии тюркоязычных народов Сибири. Новосибирск, 1980, с. 52. 7. Снесарев Г.П. Реликты домусульманских верований и обрядов у узбеков Хорезма. М., 1969, с. 91. 8. Гаджиева С.Ш. Материальная культура ногайцев в XIX- XX вв. М., 1976, с. 56-57. 9. http: turkoloq.narod.ru//info/i 287.htm 10. Есбергенов Х. Обряды и верования каракалпаков , относящиеся к юрте// Кочевое жилище народов Средней Азии и Казахстана. М., «Наука», 2000, с. 187. Yüklə 8,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|