Qazax xalq qəhrəmanlıq dastanı
Yüklə 2,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
221 “Qaraqıpçaq Koblandı-batır”poemasının tam variantı Bir- jan Tolımbayev adlı akından XIX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərin- də Kustanay qəzasında yazıya alınmış və ərəb qrafikası ilə Mah- mudsultan Tuyakbayev tərəfindən Kazanda 1914-cü ildə nəşr olunmuşdur. Bu, “Koblandı-batır” dastanının ilk nəşri sayılır. Məzmun və kompozisiyasına görə Birjanın variantı tanınmış akın və folklor toplayıcısı Şapay Kalmaqambetovun variantına yaxındır. O, 1939-cu ildə qeyd etdiyimiz dövrdə poemanın ifa olunan variantını yazmış və əsər elə bu variantda da məhz Qazaxıstan Elmlər Akademiyasının Dil, Ədəbiyyat və Tarix İnstitutuna təqdim edilmişdir. Mətnin ön sözündə Şapay Kalmaqambetov naşirlərə müraciət edərək göstərmişdir ki, bu- raya o, heç nə əlavə etməmiş, dəyişikliklər aparmamış, poema- nı necə eşidib, necə yadında saxlayıbsa, eləcə də ifa etmişdir. Şapay Kalmaqambetov şəxsən Merqembay jırau ilə tanış olmuşdur. Bu epik nəğməni özündən əvvəl digər akınlardan olduğu kimi qəbul etmiş, öyrənmişdir. O, “Koblandı”nı, “Yer Tarqın”ı, “Qarabek”i, “Alpamıs”ı, “Qız Jibek”i, “Qubigül”ü və s. poemaları da məharətlə ifa etmişdir (4, 12). Bu dastanın çoxsaylı ifaçılarının söylədiklərinə görə “Koblandı-batır” poeması onlardan əvvəl yaşayıb-yaratmış akınlardan qəbul edilmiş və XIX əsrdə tanınmış ifaçılardan eşidilmişdir. Merqenbay-jıraunu xalq yüksək bacarıqlı bir improviza- tor və ifaçı kimi tanıyırmış. O, təxminən 1831-ci ildə anadan olmuş, 1911-ci ildə Kustanay vilayətinin Komsomolski rayo- nunda dünyasını dəyişmişdir. 1936-cı ildə Şapay Kalmaqam- betov Dosjan akından poemanın bir variantını yazmışdır ki, o da ona Merqenbay jıranın variantını çatdırmışdır. Bu mətnin Şapay Kalmaqambetov tərəfindən 1939-cu ildə yazıya alınmış mətnini müqayisə etdikdə müəyyən olunur ki, əsərin ifasındakı ilkin epizodlar bir-birinə olduqca uyğundur. Bundan başqa burada igid atının doğulması, onun Qurtqa tərəfindən böyü- dülməsi və s. məqamlarda da eyniliklər vardır. 222 Bundan xeyli əvvəlki yazıya alınma isə Marabay Kulbay – ulu (1841-1898) tərəfindən aparılmışdır. O, Uralsk vilayətinin Terektin rayonunda anadan olmuş və elə orada da yaşamışdır. Son dərəcə kasıb kəndli ailəsində doğulan Marabay uşaqlıqdan dombrada yaxşı ifa etmiş, artıq 18 yaşına çatdıqda tanınmış el nəğmələrinin ifaçısı olmaqla, həm də özü çoxlu nəğmələr qoş- muşdur. Marabay bütün Qazaxıstanı qarış-qarış gəzmiş, özündən yaşlı akınlarla görüşmüş, onlardan ustalığın bəzi sirlərini öyrənmiş, onlara şəyirdlik etmiş, ənənəvi poetik yarışmalarda, aytıslarda iştirak etmiş, böyük müvəffəqiyyət qazanmışdır. “Koblandı-batır” poemasının bir hissəsinin, bəndinin ya- zıya alınması “Batırın Tayburıl atının çapılması” adlanır ki, bu, Marabayın ifasında XIX əsrin 70-ci illərində səsləndirilmişdir və həmin o illərdəcə böyük qazax maarifçisi İbray Altınsarin onu “Qırğız müntəxabatı” kitabına daxil etmişdir. Marabayın qələmə aldığı daha mükəmməl variant Koblandı ilə Qaramanın Qazan xanın üzərinə döyüşə getdiyi andan və qıpçaqların Alşa- qırdan xilas olunduğu anı əhatə edir. Qazax akını Baymurat Uske-ulı Marabaydan eşitdiyi variantı 1894-cü ildə yenidən səsləndirmişdir. O, Qızıl Orda vilayətinin Ağməscid qəzasında yaşamışdır. Baymurat Uske-ulı poemanı yaxşı bilmiş və onu Marabaydan sözbəsöz əzbərləmişdir. O, özü mətni qələmə alır, tanınmış folklorşünas və folklor toplayıcısı Abubəkir Divayevə onun xahişinə görə göndərir. “Koblandı-batır” adı altında qələ- mə alınmış, akının özünə ithaf olunmuş bu nümunə Abubəkir Divayev tərəfindən “Batırlar” adlı qəhrəmanlıq poeması seriya- sına daxil edilmiş, ərəb qrafikasında XX əsrin 20-ci illərində nəşr olunmuşdur. A.Divayev nəşr etdirdiyi Marabay variantı bir neçə dəfə Saken Seyfullun tərəfindən 1933-cü ildə, Sabit Mukanov tərəfindən isə 1939-cu ildə nəşr olunmaqla, bütün dərslik və müntəxabatlara daxil edilmişdir. Baymurat Uske- ulının orijinalının yazısı isə indiyə qədər də tapılmamışdır. Bundan başqa Marabay variantına uyğun olan əlyazması da mövcuddur ki, o, 1884-cü ilə aiddir və folklor toplayıcısı 223 Dövlətşah tərəfindən ortaya çıxarılmışdır. Burada əsərin harada qeydə alınması əks olunmasa da, bununla belə bütün əsərin özünün yazıya alınması variantı Marabayın yazısı olduğu qənaətini ortaya qoyur. Əgər Marabay jıraunun yazıya alınmış nəşrini Şapay Kal- maqambetovun 1939-cu il yazısı ilə uyğunlaşdırmış olsaq, on- da bu nəşrin əsasında aşağıdakıların dayandığını müəyyənləş- dirmək olar. Şapayda və Marabay –jırauda bir neçə epizodlar – Koblandının Qaramanla birgə Qazan xan üzərinə yürüşü, igidin öz doğmaları ilə vidalaşıb ayrılması, Tayburılı çapması, Qazan, Kobikti, Alşaqır ilə qəhrəmancasına vuruşu və eləcə də batırın Qarlıqa kimi igid qızla evlənməsinin son epizodu bir-birinə uyğundur. Bu isə bizə Marabay-jıraunun yaradıcı ənənəsinin uzun müddət ərzində qorunub saxlanılması, dövrümüzə impro- vizatorların ifasında gəlib çatmış olduğu ilə bağlı qənaət yara- dır. Bununla əlaqədar Tuzemets adlı bir tədqiqatçının 1899-cu ildə nəşr olunmuş məqaləsi maraq doğrur. Orada poemanın XIX əsrin 80-ci illərindəki süjeti yenidən əks olunur ki, bu da əksər detalları ilə 1939-cu ildə yazıya alınma ilə üst-üstə düşür. Koblandı adı ilə bağlı ilk əsərlər həm də digər türk xalq- larında – tatarlarda və qaraqalpaqlarda vardır. Məsələn, türk xalqları folklorunun və ədəbiyyatının görkəmli toplayıcısı aka- demik V.V.Radlov 10 cildlik “Türk qəbilələlərinin xalq ədə- biyyatı nümunələri” əsərinin 1872-ci ildə nəşr olunmuş cildin- də o, Koblandı haqqında ayrıca nəğmə təqdim etmişdir. Müəllifin qeyd etdiyinə görə, bu nəğməni o, Tobol tatarların- dan yazıya almışdır. Həmin əsərin 1896-cı ildə nəşr olunmuş VII cildində isə Radlov yenə də Koblandı haqqında bir nağıl nümunə gətirir ki, burada qeyd etdiyinə görə onu o, Krım tatarlarından qələmə almışdır. Q.N.Potanin isə “Jivaya starina” jurnalının 1916-cı ildəki 2-3 buraxılışında Koblandı haqqında qaraqalpaq nağılını vermişdir. Qaraqalpaq nağılı “Koblan” isə Yesemurat Nurabıllayev tərəfindən qələmə alınmaqla, ilk dəfə 1941-ci ildə sonra isə 1959-cu il nəşr olunmuşdur. Yüklə 2,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|