Qazax xalq qəhrəmanlıq dastanı
Yüklə 2,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
245 və bəzən qudurğan dalğalar kimi şahə qalxır. Batır üçün qırx minlik qızılbaş ordusu qırx döyüşçü kimi görünür. Onun tərə- findən atılmış güllələrsə elə qəzəbli olur ki, düşmən batırlarının gözündən dəyir. Onun səsindən torpağın, yerin özü də titrəyir. Batırın silahı, onun qəhrəmanlıq xüsusiyyətləri ona digər personajların müraciətində əks olunur. Belə ənənəvi xarakterik obrazlılıq, demək olar ki, əsərin bir neçə yerində özünü göstə- rir. Batırlığı təsdiq edən troplar digər türk xalqlarının qəhrə- manlıq eposu üçün də ənənəvidir. Onların sırasında qədim obrazlar, batırı vəhşi heyvanlar və quşlara bənzədən qədim obrazlar qrupu vardır. Koblandı şirə bənzədilir. O, sanki şir, pələng, canavar kimi doğulmuşdur, yaxud da ki, “şahindir”. Burada digərlərindən batırın fərqliliyini ifadə edən antitezalar – sən – şahinsən, biz qarğalarıq – şəklində verilir. Bu sırada heyvandar köçərilərin dünya haqqında təssəvvürləri öz əksini tapmışdır. Batır dözümlü və cəsur nər, erkək dəvəylə müqayisə olunur. Belə obrazlılıq gənc batırda həm də onun ənənəvi müraciətlərində özünü göstərir. Bir sıra troplar ətraf aləmin batırın üzərinə keçirildiyini əks etdirir: - o quşdur, yüksəkdə uçan quşdur; o – göldən uçan qazdır, suda qamışın köküdür. Poemada xalq dini təsəvvürləri olan obrazları xüsuslilə fərqləndirmək olar: ata-ana üçün onlar yeganə və ən əziz oğlu- durlar, onlar ölülərinin məzarı üzərində yandırılan çırağa bən- zədilir, onlar möcüzəli dualarla yenidən doğmuş ulduzlardır. Əsərdə batırın mahiyyətini təşkil edən çoxsaylı epitetlər- dən də geniş istifadə edilir. Koblandı dünyada xeyirxah doğul- muşlardan ən yaxşı insandır. O, xalq hökmdarıdır. Beləliklə, batırın xarakteristikasında müqayisələrdən, troplardan geniş istifadə edilir ki, bu da ənənvi türk eposunun çərçivələrindən kənara çıxmır. Məsələn, batır güclü bir nəhəng kimi göstərilir. O, sanki canavar qoyunu məhv edən kimi at çapıb düşmənləri tikə-tikə edir. Döyüşdən qabaq o, nər dəvə kimi nərildəyir. Onu belə görən düşmənlərdən hər biri pələng qulanların üstünə düşən kimi ondan qaçırlar. 246 Poemada batırın qəsbkarlarla mübarizə və döyüşləri kifa- yət qədər poetikləşdirilmiş və romantikləşdirilmişdir. İlk baxış- da zahiri görünüşünə, fəaliyyət və gücünə görə Koblandı və onun dəstəsinə uduzmayan qızılbaşların qırxminlik süvarisi bu qıpçaq oğlunun gücü qarşısında aciz görünür. Düşmənlər qə- zəbli, qəddar, alçaq hissləri və mənfur niyyətləri ilə seçilsə də, xaql gücünü, qüvvəsini, düşüncəsini və müstəqillik ideallarını özündə təcəssüm etdirənlər qarşısında tablaya bilmirlər. Buna görə də qızılbaş batırları ilə üz-üzə dayanıb söz atışmaları və hərbə-zorba səhnələrində Koblandının baş qəhrəman kimi hadisələrin dramatikləşməsinə təsiri nəzərəçarpacaq dərəcəd hiss olunur. “Koblandı-batır”da batırın şərti, eyni zamanda ümumiləş- dirilmiş obrazı təqdim olunmuşdur. Onun ənənəvi silahı sıra- sında batırın bulqar oxu, almaz kimi iti bulat oxu, qızılla bəzədilmiş silahı, qırx arşınlıq kamanı və s. vardır ki, bunları da guya Davudun özü döyüb hazırlamışdır. Koblandının döyüş görkəmi digər türk xalqlarının batır epik dastanlarındakı portretinə uyğun şəkildə göstərilir ki, o da yürüşdən qabaq müxtəlif təsvirlərdə öz əksini tapır. O, ağ dəbilqəni geyib, öz noğay şaşqasını belinə taxır, atını yəhərləyib, oxunu götürüb gedir. “Epik qaydaya”uyğun olaraq batır heç də öz döyüş atın- dan kənarda təsvir olunmur. O, bütün döyüşlərdə və yürüşlərdə məhz onun inanılmış dostu və dostun köməkçisi kimi çıxış edir. Məsələn, Tayburıl batırın arvadı tərəfindən böyüdülüb, yedizdirilib, saxlanılmışdır. Onun əsərdə digər mühüm xü- susiyyətləri də əks olunur. Bu xüsusiyyətlər batır tulparına – döyüş atına xasdır. O digər mühüm, üstün, əfsanəvi keyfiyyət- lərlə fərqlənir. O qanadlıdır, cəld ayaqlıdır, gözəldir, dözümlü- dür, yorulmazdır, çapanda quş kimi uçur, ən çətin məqamlarda öz sahibi ilə danışa bilir, onun bütün tapşırıqlarını yerinə yetirir. Atın belə xarakteristikası mənəvi xüsusiyyətlərdən irəli gəlir, onun böyüdülməsi, həm də öyrədilməsinin təsviri ilə 247 olduqca sıx əlaqədədir. Yalnız uzun müddətdən sonra xüsusi yemlə yedizdirilir, ondan sonra o qeyri-adi şəraitdə yaşayır. O qızıl alaçıqda günəş şüasından, gün işığından və küləkdən qorunur. Burada “Koroğlu”nun Qıratı yada düşür. Atın öyrə- dilməsi, əhliləşdirilməsi prosesi gedir və Tayburıl burada bütün digər fərqli keyfiyyətlərinə görə əsil batır atı kimi göstərilir. At öz sahibinə yaxındır, ona bağlıdır və onu böyüdən Qurtqanı öz anası hesab edir. Onun bütün harayına, səsinə hay verir, ona yaxınlaşır, hətta onun səsi lap uzaqlardan gəlmiş olsa belə, onu axtarıb tapır və ondan ayrılan məqamda dizini yerə atıb ana kimi dodaqlarını uzadaraq onun sinəsinə sıxılır. Atın təsvirində xüsusən batırın at çapdığı səhnələrdə hiperbolizasiya daha yaxşı görünür. Tayburıl hara ayaq basırsa, orada az qala yer titrəyir, daşlar ayağı altından göylərə sıçrayır. Ən güclü at çapan batır Koblandı isə bütün silahlarla yaraq- lanıb-yasaqlananda adi fəsdən də yüngül görünür və atın belində sanki quş kimi səkir. Belə xarakterik hiperbolizə edilmiş təsvirlər əsərin bir neçə yerində dəfələrlə təkrar olunur. Ənənəvi müqayisələr və epitetlər, həm də qəhrəmanın atının yüksək keyfiyyətlərini və gözəlliyini əks etdirir. Məsə- lən, atın alnı ay kimi yanır, qulaqları qamış kimi uzanır, özü ceyran kimi bərk qaçır; o sanki bal kimi şirindir; qaçarkən san- ki məftil tək əyilir, irəliyə qayış kimi dartılır; düşmən üzərinə canavar kimi şığıyır və s. Batırın atı müxtəlif tipli müqayisələr kontekstində daha güclü görünür. Məsələn, o yazda göydən tökülən yağış damcılarına bənzədilir. Əsərdə batır atının adı ilə bağlı epitet və metaforalar olduqca səciyyəvidir. At burada sadiq dost olmaqla, gözəl səsi, kişnərtisi ilə seçilir. O, çox gözəl heyvandır. Poemadakı yığ- cam metaforalarda Orta Asiya xalqlarının qəhrəmanlıq eposu üçün xarakterik xüsusiyyətlər öz əksini tapır: Burıl – xeyirxah heyvan, O – qanadlı bir şahin. Yüklə 2,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|