Qazax xalq qəhrəmanlıq dastanı
Yüklə 2,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
251 şəkildə iki obrazın – Batırın oğlu Bokenbayın və Koblandının həmyaşıdı Qaramanın xarakteristikası verilir. Bokenbay obrazı mahiyyət etibarilə böyük batır və onun atasının obrazını təkrar edir. Belə ki, artıq altı yaşlı Bokenbay batırla bağlı metaforalardan istifadə olunur; o güclü, cavan şirdir. Onun batır xarakteristikasının mahiyyəti ənənəvi sətir- lərdə özünəməxsus epik klişelərdə öz əksini tapır ki, əsərdə onlardan Koblandı obrazına tətbiq olunan məqamlarda da geniş istifadə olunmuşdur: Özü altı yaşında, Dəri börkü başında, Altında səmənd atı, Yanında yox yoldaşı. Atası kimi Bokenbay da artıq gənc yaşında ilxılara gedir və Yestemis tərəfindən hərbi-köçəri həyatı ruhunda tərbiyə olunur. Uşaq ikən o, düşmən batırlar üzərinə yürüşlər etmiş, onların ən güclülərinə qalib gəlmiş, təkbaşına çoxsaylı düşmən ordusunu məğlubiyyətə uğratmışdır. Heç də təsadüfi deyildir ki, ona daim atasının Tayburıl adlı döyüş atı xidmət edir, o da onunla birlikdə Şoşay xanı izləyərək atasını yaraladığına görə ondan qisas alır. Bu döyüşdə Bokenbay məğlubedilməz batır kimi təsvir olunur. Onun siması mənəvi epitetlərin batıra tətbiq olunan müqayisələrin köməyindən istifadə edilməklə formala- şır. Batırın at çapdığı məqamların təsvirində poemada hiperbo- lalardan daha geniş istifadə olunmuşdur. Bokenbayın simasının yaradılmasında müqayisə və epitet- lərdən Koblandının özünə nisbətən daha xəsisliklə istifadə olu- nur. Onun batır obrazı hiperbolalardan istifadənin köməyi ilə mükəmməl görünür. Bu isə türk qəhrəmanlıq eposu üçün səciy- yəvi xüsusiyyətdir. Yenicə doğulmuş Bokenbayı qırx qadın bə- ləyə bilmir. Bokenbayın cəmi bir yaşı olanda o, dağlara, daşlara ox tuşlayır, üç yaşında isə olduqca böyük daşları sındıra bilir: 252 Altı yaşlı Bokenbay, Oxşardı atasına. Dağlar, daşlar yanırdı, Bokenbayın zəhmindən, Gücündən, qəzəbindən. Əgər Bokenbay obrazı böyük batır Koblandının obrazını zənginləşdirirsə, yaşıdı Qaraman onunla ziddiyyət təşkil et- məklə, həm də qəhrəmanın kişiliyini, cəsurluğunu, xeyirxahlı- ğını sübut edir. Qaraman adi insanlardandır. Bununla belə onun adi insanlara xas olan cəhətləri ilə yanaşı, xoşagəlməz xüsusiy- yəti ondadır ki, onun obrazı həm də baş qəhrəman obrazının əksidir. Qəhrəmanın davranış və hərəkətləri digər batırların davranış və hərəkətlərinə ziddir. O, cəsurluğu əsasən sözdə ortaya qoyur və nümayiş etdirir. Digər batırların qarşısında öz şöhrətindən danışır, özünü öyür, lovğalanır. Koblandını qərar qəbul edə bilməməkdə qınayır, onun növbəti yürüşlərdə ehti- yatlı olmasını söyləyir. Bəzən onu qadın da adlandırır. Birbaşa döyüşə gəldikdə isə, Qaraman daha güclü rəqiblə döyüşdən kənarlaşır. Çətinliyə düşdükdə Koblandıdan kömək istəyir. Köməyə gəlib, düşmən Qazan xanın qalasını ələ keçirmə ilə bağlı ona müraciət edir. Batır da bundan incimədən onun köməyinə çatır. Koblandıdan fərqli olaraq Qaramana məğ- rurluq, öz şəxsiyyətini qorumaq yaddır. O, əsirlikdə olanda qəhrəmanın qarşısında özünü alçaldır, ondan onu azad etməyə, ona kömək etməyə çağırır. Belə olduqda Koblandı ona acıqla- nır və onu qovur. Koblandı təkbətək döyüşdə Kobikti xanla döyüşdüyü zaman Qaraman öz dostunu səhrada atıb, axsaq atla aradan çıxır və Koblandının əldə etdiyi qəniməti özü ələ keçirərək özünü qalib hesab edib, digərlərindən ona qalib kimi müraciət etməyi tələb edir. Qaramanın alçaqlığı eposda son dərəcə geniş şəkildə təsvir olunur. O, hətta tayfanın adi qanun- larından belə sui-istifadə edir. Tayfada belə bir qayda hökm sürürdü ki, əgər batır hər hansı bir düşməndən qənimət ələ 253 keçirmiş olsaydı, onu birgə bölməli idi. O, Qarlıqanı sevən batırdan onu azad etməyi xahiş edir, pul aldıqdan sonra qızı buraxmağa razılıq verir, əvəzində isə Alşaqır xanın iki ba- cılarını ələ keçirir. Qarlıqa əvəzində pul verdiyinə görə Qara- manı ifşa edir və hamıya söyləyir ki, o, yığdığı bütün var- dövləti, mal-qaranı əsil ər döyüşçü, batır kimi yox, özgələrdən qənimət kimi ələ keçirmişdir. Qaraman bir sıra qalibiyyətli görüşlərdə iştirak etməsinə baxmayaraq, o, xüsusi qəhrəmanlıq nümayiş etdirmir. Ona yal- nız bircə dəfə batır döyüşü zamanı əsil batırlığını sübut etmək üçün ənənəvi epik formula tətbiq edilir. Məsələn, döyüşdən qabaq o, Koblandıya Alşaqırla köməyə gedəndə Qaramanın qaşlarında qar donur, kiprikləri buzla örtülmüş kimi təsvir olunur. Buradaca onun portretini xarakterizə edən qonur göz, çil sifət yeganə detal kimi verilir. Batır Koblandı ilə bağlı təhkiyədə Qaramana qarşı ənənəvi epitetdə müqayisələr tətbiq edilməsi təsadüfi deyildir. Onun obrazının mahiyyəti mənfi paralelizmin köməyi ilə açılır və bu, məhz Qarlıqaya müraciətdə özünü daha aydın göstərir. Batırın köməkçilərinin obrazlarının fərdi xarakteristikası ümu- miləşdirilmiş şəkildə verilir. Məsələn, Koblandının kürəkəni Oraq, ilxıının başçısı Yestemis məhz belələrindəndir. Yestemis obrazı qəhrəmanın xalq arasından çıxması, xanın nökəri və kiçik yaşlı batırın tərbiyələnməsi, bir müddət atasını əvəz etməsi kimi türk dastanları üçün ənənəvi xarakterik xüsusiyyətə malikdir. Yestemis uzun müddət Koblandını öyrə- dir. Ona məsləhətlər verir və ona qızın ələ keçirilməsində yarış- larda necə qalib gəlməyi öyrədir, sonra isə onun oğlunu batır ruhunda tərbiyə edir. O, yaralanmış batırı tapır, onun xilasında və müalicə olunmasında böyük rol oynayır. Yestemisin zahiri simasının təsviri batıra bərabər şəkildə tutulmaqla, ənənəvi obrazlı vasitələr çərçivəsindən kənara çıx- mır. Yestemis döyüşə gedir. Yüklə 2,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|