Qazax xalq qəhrəmanlıq dastanı
Yüklə 2,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
260 olan qədim oğuz eposunda rast gəldiyimiz müraciətlər təşkil edir: Məsələn, “Sözlərimə qulaq as!”, “Sənin qurbanın olum!”, “Başım sənə qurbandır!”, “Sənə fəda olum!” və s. Bunlara həm də ikisətirlik stabil formulalı nidalar aiddir. Dialoqlarda oldu- ğuğu kimi monoloqlara da əsərin kompozisiyasında xeyli yer verilir. Monoloqların başlanğıcı əksər hallarda ənənəvi frazeoloji sabit birləşmələrlə gedir. Onların mənaca növbəti poetik sətir- lərlə bağlı olması da müəyyən psixoloji əhval-ruhiyyə yaradır. Bu tipli başlanğıclarda təbiət mənzərəsinin səciyyəsi qədim köçəri məişət adət-ənənələrinin xüsusiyyətləri və təkrarlar ək- sini tapır ki, onlarda epik hekayət bir qədər aramlı tərzdə apa- rılır və bütün bunlar təsvir olunanlara özünəməxsusluq gətirir. Əsərdə yer alan dördsətirli, üçsətirli və ikisətirli başlanğıc məqamlar batırların monoloqlarında və digər personajların nitqində bunu yaxşı sübut edir. Bir sıra hallarda stereotip frazeoloji birləşmələr vardır ki, onlar qarışıq sətirlərlə əlaqəsizdir, lakin improvizasiya zamanı onlar da öz qafiyəsini axtarıb tapır. Yeni epizodun şərhinə keçid isə bəzən stereotip tipli frazalardan başlayır. Təhkiyənin həcmini xeyli digər hissələrin təkrarları genişləndirir ki, onlar müxtəlif situasiyalarda açılır. Məsələn, o qədər də uğurlu olmayan yürüşdən sonra Qurtqanın əvvəlcədən Alşaqıra dediyi sözlər təkrar edilir. Əsərdə batır atının öyrədil- məsi sözbəsöz təkrarlanır. Alşaqır düşmən əsirliyində olduqda Qurtqa Tayburılı ona köməyə çağırır. “Koblandı-batır” dastanının kompozisiyası üçün həm də hekayətçinin müraciəti xarakterikdir ki, bu da dünya xalqları- nın eposu üçün səciyyəvidir. Belə müraciətlər poemada zəngin obrazlılıqla fərqlənir, bəzən onlar sabit, stabil forma qazanır və təhkiyə zamanı xeyli müddət ərzində təkrarlana bilir. Digər qazax epik nümunələrində olduğu kimi bu poema- da da obrazlılıq özünəməxsusluğu və rəngarəngliyi ilə seçilir. Məsələn, “Koblandı-batır”ın simvolikasında təbiətə xalq 261 baxışı, qazax qəbilələrinin keçmişi, əsrlər boyu həyat xüsusiy- yətləri, həyat həqiqətləri xalqın bədii qavrayışı, xalq akınlarının həyat müşahidələri, köçəri maldarların estetikası əks olunur. Məsələn, söyüd nərmənaziklik, irqay və şam möhkəmlik, vəhşi heyvanlar və quşlar, şir, pələng, şahin batırın çəsurluq rəmzləri kimi təqdim olunur. Tozun göyə duman olması atın bərk qaç- masının, çayın aşıb-daşması sevincin göstəricisidir. Dastanda ümumtürk simvolikası ilə bərabər, həm də milli özünəməxsus obrazlılığına da rast gəlinir. Qaraspan dağı öz-özlüyündə bərə- kət və var-dövlət simvolunu əks etdirir; qəşəng qızlar berkuta bənzədilir. Xalqın tarixi təcrübəsinin özünəməxsusluğu və həyat şəraiti nəinki “Koblandı-batır” eposunun ideya-məzmununu şərtləndirir, həm onun bədii strukturunun özəlliyini, həm də poetik baxımdan səslənməsinin orijinallığını göstərir. Qazax eposunun sona qədər formalaşması və təsdiqi daha gec tarixi dövrə aid olduğundan, burada bədii təfəkkür və təhkiyənin arxaik forması – məsələn, qəhrəmanın möcüzəli, sirli-sehrli qüvvələr ilə fantastik tipli mübarizə süjetləri yox, həyat hadisə- lərinin realist təsvirinə daha çox canatma özünü əks etdirmək- dədir. Dastanda hər şey sanki real gerçəklik fonunda keçməklə, həyatda açıq səma altında gedir. Uczus-bucaqsız gen səhraların əsrarəngiz gözəlliyi, gecələr səmanı öz ağuşuna alan saysız- hesabsız ulduzlar, yaz günəşinin bərq vuran şüaları, gömgöy çəmənliklərin yaratdığı bənzərsiz mənzərələr, gözyaşı kimi dumduru buz bulaqlar, quşların cəhcəhi, güllə kimi saçan atlar, ağ alaçıqlar və s. qazax eposundan gələn poetik gözəllik və qaynar patetika kimi dinləyicini və oxucunu ovsunlamaqdadır. Dastanın təsvir vasitələrində ənənəvi troplar mühüm yer tutur. Onlar ümumi, estetik dəyərə malik olmaqla, əşya və predmetlərin, hadisələrin mühüm cəhətlərini əks etdirir. Bu- nunla belə əsərdəki dəyər xarakteristikasında müstəsnalıq ka- terqoriyası mühüm yer tutur. Məsələn, qəhrəmanların sifəti, əli daim ağdır, döyüş silah-sursatları, yəhər qızıl epiteti ilə verilir. 262 Qəhrəmanın və onun arvadının təsviri, dəbilqənin müxtəlif şəkildə təkrarlanması, batırın qırğı, yaxud ağ şahin kimi veril- məsi onların ən yaxşı və gözəl olduğunu bildirir. “Ağ” epiteti burada o qədər geniş ümumiləşdirilmiş şəkildə istifadə olun- muşdur ki, bu qəhrəmanlıq eposu üslubunun qədim elementlə- rindən olan xoşbəxtliyi, şadyanalığı əks etdirir. Burada türk eposu üçün xarakterik olan “qara” epitetinin daim istifadə olun- ması da məqsədəuyğundur. A.N.Kononov qeyd edir ki, “qara” epiteti türk dillərində qara rəngi ilə yanaşı, həm də pisliyi, solğunluğu, bədbəxtliyi və s. əks etdirir (5, 259). Dastanda həm də “çıraq” sözündən geniş istifadə olunur ki, bu da batıra müra- ciətdə əziz, doğma, yaxınım, gözümün işığı mənasında işlədi- lir. Onun müsəlmançılığa qədər dini ayinlər, rituallarla əlaqə- dar olduğu konkret göstərilir. Yağdan qidalanan və yundan olan çırağı qazaxlar vaxtı ilə dualar oxuya-oxuya müqəddəs- lərin məzarları üstündə yandırırdılar. Bu, həm də köçəri düzlərə islam gəldiyi ilk dövrlərdə də özünü göstərir. Yuxarıda biz batırların, ümumilikdə türklərin həm də pələnglər, şirlər, şahinlər və qırğılarla ümumi şəkildə eyniləşdirilməsini demiş- dik. Onlar məğrurluq və ruhun gücü kimi dəyərləndirilir. Batır düşməni sürüyə soxulmuş canavar kimi, qulanları sürüsünə dadanmış pələng kimi qovur, düşməni qamış bağı kimi sıxır, batırın atı döşünü nər döşü kimi irəli verir (xalq poeziyasında nər güclü dəvə - dözmlülük simvoludur – N.T). Batırın düş- məndən elini azad edib doğma torpaqlarına qayıtması, heyvan- ların mələşməsi, atların kişnərtisi ilə müşayiət olunur. Dastanda ifadəli metaforalar ənənəvi obrazlılığa söykənilərək verilir. Bu da köçəri həyat tərzi keçirən insanların ətraf mühitlə, ətraf təbiətin zənginliyi ilə bağlılığını göstərir. Qazax epik nəğmələrini – jırlarını jıraular və akınlar reçitativlə deyir və dombra musiqi alətinin müşaiyəti ilə oxu- yurdular. Bu günün özündə də akınların sənətə belə münasibəti öz aktuallığını itirməmişdir. Ənənəvi dastanları ifa edən akınlar epik nəğmələri yeni mövzuda səsləndirməklə, çoxəsrlik ənənə- Yüklə 2,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|