Qazax xalq qəhrəmanlıq dastanı
Yüklə 2,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
254 Döyüşə girərkən o, düşmənləri sağdan-soldan qırıb tökür, əsil batırlıq göstərir. Batırın çoxsaylı rəqibləri – düşmən batır- ları epik qaydaya uyğun olaraq böyük qüvvəyə malik olmaları ilə fərqlənirlər. Guya onların dəbilqəsini güllə deşmir, özlərini isə oxlar, nizələr dəlib keçmir. Məsələn, onlardan bəziləri – Alşaqırın yaxınları 45 arşınlıq nəhəng Qızılərin – Ağanas və Toğanas adlı oğulların xarakterləri qroteksklə verilir. Onlar nəhəngdirlər, az qala Qaraspan dağı boydadırlar. Koblandı Qazan xana döyüşdən qabaq müraciət edərkən onu yüksək dağ aşırımı adlandırır və onun nəhəng cüssəsini xan əsilli-nəsilli olması ilə bağlayır. Koblandının düşmənlərinin xarakteristika- sında oxşarlıq və ümumilik olmasına baxmayaraq, onun düş- mənləri Qazan, Alşaqır, Kobikti və başqalarından hər birinin fərdi simaları vardır. Burada onların fərdi xarakteristikası nəinki silahlarının bir-bir sadalanması ilə müəyyənləşir, həm də obrazlı parallelərin, türk xalqlarının qəhrəmanlıq eposunda ənənəvi obrazlı paralellərdən istifadəsi ilə göstərilir və onlar batırın öz simasının təsvirində tətbiq olunur. Bununla belə əsər- də batıra qarşı dayanan xarakterlərin, fiqurların mühümlüyü qeyd olunur. Onlar nə qüvvəsinə, nə əsgəri bacarığına görə batıra uduzmurlar. Lakin bununla belə onun tərəfindən məğlub edilirlər. Batırın başlıca düşməni Qazan xan isə cəsur batır epiteti ilə fərqləndirilir. Onun siması akın dili ilə daha relyefli verilir. Qazan obrazını onun digər çoxsaylı dostları zənginləşdirirlər. Qazanla birlikdə döyüşə yasavullar silah, qoltuqlarında qara şahin, döşlərində medallarla gedən bacarıqlı gənclərdir. Batırın digər rəqibi Kobikti də adlı-sanlı batırdır, dəbil- qəsi doqquz qatdan ibarət olduğundan onu güllə dələ bilmir. Kobikti batırın digər bir rəqibi Alşaqır xanı yadımıza salaq. Alşaqır eposda nəhəng fil kimi təsvir olunur. Onun simasının təsviri sabit epik formulaya uyğundur ki, bundan batır Kobik- tinin də obrazında istifadə olunmuşdur 255 Kobiktinin oğlu Birşimbay obrazı da koloritlidir. O, Qar- lıqanın doğma qardaşı, Alşaqırın kürəkəni olmuşdur. O, batır kimi anadan güclü doğulduğundan onu, demək olar, heç bir düşmən batırı məğlub edə bilməmişdir. Batır düşmənlərinin xarakteri Qızılbaş xanı Şoşay tərə- findən sona çatdırılır, ümumiləşdirilir. Burada da özünəməxsus batır obrazından, realist cigilərdən istifadə olunmuşdur. Məsə- lən, o, boz paltar geyinmiş qızılbaş idi. Beləliklə, biz baş qəhrəman obrazlarının xarakteristika- sında nəinki ardıcıl olaraq, həm də onların son dərəcə fərqli cəhətlərini görürük. Burada həm də öz əksini tapan digər hadisələr, aparıcı personajların siması, obrazların poetizasiyası və s. mövcuddur. Dastanın məzmunu xalq qəhrəmanlıq poemaları üçün xarakterik olan ənənəvi mövzulara söykənmişdir. Dastanda arxaik mövzular qorunub saxlanılır, görünür, elə bu da epik nəğmənin əsasını təşkil edir. Bu, batırın Qızılər adlı nəhənglə mübarizədə onu məğlub etməsi, qadının kişisinə və öz valideynlərinə qarşı zidiyyətlərində, məsələn, Qarlıqanın atasını atıb Koblandı ilə getməsində, ona kömək etməsində və atasını öldürməsində yaxşı görünür. Qarlıqa nəhəng Ağanasın zərbələrini dəf edib, Koblandını xilas edir, düşmən qızının qəhrəman batıra kömək etməsi kimi baxışlar epik şəkildə IX-X əsrlərdə oğuz qəbilələrində formalaşımış ilkin feodal dövlətlə- rinin düşüncəsi üçün xarakterikdir. Noğaylı-qıpçaq silsiləsində VIII-IX əsrlər qədim epik motivlərinə gedib çıxan tədqiqatçılar həm də arvad əldə olunmasını, tayfanı sonra idarə edəcək uşağın doğulması və s. aid edirlər (9, 242). Burada həm də Koblandının doğuluşundan əvvəlki şamançılıq və sonrakı müsəlman təsəvvürləri öz əksini tapır. Batır müsəlman müqəd- dəslərinin təsiri ilə atasının Allaha etdiyi dualarından sonra doğulur. Əsərdəki arxaik mövzu və motivlər çoxtərkibli süjeti və çoxmövzulu epik nəğməsi olan süjetə daxil edilmişdir. 256 Dastanın kompozisiyası, təsvir vasitələri sistemi və şeirin təşkili qəhrəmanlıq poemaları üçün müəyyənləşmiş ənənə çərçivəsində gedir. Dastanın kompozisiyasının başlıca xüsusiy- yəti bir neçə bitmiş epizodlardan ibarətdir. Belə xronoloji ardı- cıllığa əsasən epizodlar sanki ayrı-ayrı həlqələr, vahid zəncirə bağlı təhkiyə əmələ gətirir. Kompozisiyanın belə xüsusiyyəti əsərin bütün məlum variantlarında özünü əks etdirir. Bu, dastanı ifa edən akına imkan verir ki, ya təhkiyəni uzatsın, ya da onu müxtəsərləşdirsin. Belə olduqda akın buraya gah ayrı- ayrı epizodlar əlavə edir, gah da azad, sərbəst improvizasiyada poemanın bəzi yerlərini buraxır. Əsərdə çoxsaylı hadisələr, təhkiyənin son dərəcə uzun-uzadı getməsi belə bir təəssürat yaradır. Belə xüsusiyyət həm də, onu qeyd edək ki, digər türk xalqlarının ənənəvi qəhrəmanlıq poemaları üçün xarakterikdir. Bu onunla izah olunur ki, onlar akınların dilində şifahi şəkildə gedir. Lakin belə uzunçuluqlu təkrarlar kompozisiya özünə- məxsusluğunu pozmur və bu təkrarlar əsərin ifa olunmasına xüsusi dinamizm gətirir, hadisələrin inkişafı, kulminasiyası, razvyazkası – bütün nə varsa – hamısı epik ənənə daxilində gedir. Təkrarlar eyni tipli süjet vəziyyətlərinin təsvirlərində tez- tez özünü göstərir ki, onları biz əsərdəki ümumi yerlər kimi daha çox görə bilirik. Məsələn, qəhrəmanın döyüşə getməsi, onun əzizləri ilə vidalaşması, batır atı çapması və s. təkrarlar həm də burada bədii obrazlı formulların çoxsaylı ifadəsi ilə ya- ranır ki, nəticədə onlar mühüm əhval-ruhiyyə yaradır. Döyüşün başlamasına qədər adətən rəqiblərin bir-birlərinə qarşı sözlə atışmaları onların müraciətlərində özünü göstərir. Dialoqlarda strateji müraciətlər, çağırışlar, hədə-qorxular, hərbə-zorbalar, batırların lovğalanması, özünü öyməsi və s. daha tez-tez nəzərə çarpır. Dastandakı belə məqamlar obrazlılıq və ekspressiya ilə fərqlənir. Məsələn, Koblandı həm düşməni Alşaqıra, həm də sonra digər düşmən batırlarına döyüşə girməklə bağlı xüsusi çağırış- müraciətlər edir: Yüklə 2,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|