Qazax xalq qəhrəmanlıq dastanı
Yüklə 2,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
233 landırırlar. Həmin bu dövrdə cunqar hücumu nəticəsində məhz Alatau, Qaratau poemada Qarataunun köhnə adı Qaraspan adlanır (2, 456) və o ələ keçrilir. Bundan sonra qazax tayfaları Embaya, Yaikə, Uyu və Oru ərazilərinə köçməyə məcbur olurlar. Yadellilərə qarşı mübarizədə qazax dəstələri işğalçılara güclü zərbələr endirir, bəzi hallarda tutarlı qələbələr əldə edirlər. Bu döyüşlərə rəhbərlik edən batırların adları akın nəğ- mələrində daim yada salınır, oxunurdu. 1726-cı ildə Sarısu çayından qərbə tərəf qanjiqalı tayfasından olan Bokenbay batır kalmıklar üzərində böyük qələbə qazanır. Görünür, bu o qədər böyük bir hadisə olmuşdur ki, xalq yaddaşında, qəhrəmanlıq nəğməsi kimi qalmış və “Koblandı-batır”ın süjetində öz əksini tapmışdır. Onun epizodlarından birində Bokenbayın döyüş səh- nəsi son dərəcə böyük ekspressivliklə təsvir olunur. O, Koblan- dının oğludur və məhz o, kalmıklar üzərində qələbə qazanmış- dır. Poemada döyüşlərin getdiyi epik yer, ərazilər bir neçə dəfə göstərilir ki, bu məhz Sarısu çayı ərazisidir. Bundan başqa epik mətndə həm də yadellilərlə mübarizə öz əksini tapmışdır ki, onlar, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, eposda qızılbaşlar və kalmıklar kimi adlanırlar. Qıpçaqlar, kiyatlar və noğaylar da bir yerə toplaşaraq məhz onlara qarşı mübarizə aparmışlar. Məsə- lən, kiyat tayfasından olan batır Qaraman “Koblandı batır”a çatdırır ki, noğay tayfaları Qazan xan tərəfindən ələ keçirilmiş- dir. Koblandı onlarla birlikdə düşmən üzərinə hücuma keçir. Qeyd edək ki, eposda kalmık və qızılbaş eyni – yadelli düşmən mənasını verdiyindən mətndə tez-tez eyni düşmən adı kimi çəkilməklə, onlar gah qızılbaşlar, gah da kalmık adlandırılırlar. Poemada nəinki hərbi qəhrəmanlıq, həm də asudə həyat mənzərələri, zəngin təbiət panoramı epik səciyyədə öz əksini tapmışdır. Geniş təsvirlərdə feodal-patriarxal cəmiyyətinin uk- ladı, yaşam tərzi, köçəri maldarların həyat realiyaları olduqca relyefli təqdim olunmuşdur. Burada ailələrarası, tayfalararası münasibətlər, qəhrəmanın öz yaxınları və düşmənləri ilə müna- sibətləri, tayfaların köçü, qışda qışlaqlara, yayda yaylaqlara, 234 çayların, göllərin kənarlarında qərar tutmaları, qışda küləkdən qorunduqları yerlər (Çözdi gölünün ətrafı, Qaraspan dağı) və eyni zamanda bəylərin, ordaların, heyvanların saxlandığı yer, yurtalar, tayfa başçıları, onların ailə üzvləri (məsələn, Toktar- bəy, arvadı Analıq, oğlu Koblandı və arvadı Qurtqa, qızı Qar- lıqaş) çoxsaylı tört-tülik – daha doğrusu, saysız-hesabsız ilxılar – dəvələri, atları, iri buynuzlu mal-qarası, qoyunu, keçisi və s., tayfa başçısnın saysız-hesabsız var-dövləti, otlaqlar, xanların qorunan, müdafiə olunan, qala – şəhərləri və s. hamısı olduqca maraqlı şəkildə əksini tapmışdır. “Koblandı-batır” da batırların paltarları, onların atlarının rəngi, xəz paltarları, məxmər paltarları, qızılla, gümüşlə bəzədilmiş paltarlar, məişət əşyaları, hərbi arabalar, dörd təkərli at arabaları, yurtaların detalları, sicimləri, ipləri, madyanlar, onların qulunları, mehtərlərin və ilxıçıların paltarları müxtəlif yüklə doldurulmuş karvanlar, milli yemək, köçərilərin uzun müddət ərzində istifadə etdikləri bütün nə varsa hamısı – yerli xalq təbabəti, dərmanları, atların yemi və s. göstərilmişdir. Bütün bu detalların hamısı köçəri həyatının və zəngin qazax torpağının təbiəti, mal-qaranın rən- garəngliyi, bitki aləmi, xüsusən köç vaxtı qanadlı atlarda batırların yarış təşkil etdiyi anlar, susuz çöllər, dağ aşırımları, qamışlarla ötürülmüş göllər, bol sulu çaylar, ətrafdakı möcüzəli batır qəhrəmanlığı və s. özünəməxsus şəkildə reallıqla fantastikanın sintezini ortaya qoyur. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, poemada patriarxal tayfa qəbiləsinin mənəviyyatı, həyatı, adət-ənənəsi, mənəvi-əxlaqi dəyərləri və s. əksini tapmışdır. Bunlar ilk növbədə əsərdəki ayrı-ayrı qəhrəmanlıq eposunun müxtəlif epizodlarında, motivlə- rində, mövzularında özünü göstərir. Məsələn, Koblandı bu dəs- tənin başçısı kimi öz yaxınları, qohumları ilə sıx bağlıdır. İlk növbədə onun həmyaşıdı Qaramanla (o, dostluğa sadiq olmayıb qorxaqlıq göstərməsinə baxmayaraq) çox yaxşı münasibətlərdə olub qədim adətə görə qardaş (kürdas) kimi yaxınlığı göstərir, Koblandı onu bağışlayır. Doğma torpağa patriarxal sevgi, 235 valideynlərə, böyüklərə hörmət, tayfa başçısının nüfuzu, tayfalar arasındakı həmrəylik, ələ keçirilmiş qəniməti birgə bölmək, məsələn, Koblandı qıpçaqlarla öz böyük qələbəsindən ələ keçir- diyi bütün qiymətli şeyləri bölür. Qızılbaş Kobikti qızı Qarlıqanı Qaramana verir. İctimai tədbirlərin, xalq bayramlarının, toy- büsatların qurulması, hər hansı bir hadisə ilə bağlı bayramların keçirilməsi, məsələn, yürüşdən qayıtma, tayfanın gələcək başçı- sının adının qoyulması ilə bağlı keçirilən bayramlar və məra- simlər, ənənəvi zuriyətsizlik motivi və xana zuriyət arzulanması – bütün bunların hamısı batırın doğulma tarixi, onun öz hakimiyyətini əldə saxlama ilə bağlı qayğısı ictimai xarakterli olub, patriarxal əxlaq mədəniyyətinin səviyyəsini əks etdir- məklə, poemanın məzmununa orqanik şəkildə daxil edilmişdir. Xalq həyatının özünəməxsus ensiklopediyası olan bu dastan əsrlər ərzində yaranmaqla onu yaradanların ideologiya- sını ortaya qoyur və onun məzmununda, xüsusən bədii, obrazlı sistemində qədim dövrün inancları – avamlıq, mərasimlər, rituallar (məsələn, heyvan kultu - qurban kəşmə, ölüləri anma və s.) və eləcə də islamın sonrakı dövrlərdə təfəkkürə təsiri, köçəri həyatında, mənəviyyatında özünə çətinliklə də olsa yer alması və s. göstərir. Qazaxlarda iki inancın yarımşamançı və yarımislamçılığın izləri qəhrəmanların poetik müraciətlərində Allaha yox, ruhların, heyvanların gücünə söykənməsi, onların köməyə çağırılması, gah da Allahı, müsəlman peyğəmbərlərini və müqəddəslərini səsləmə və s. maraqlıdır. Poemada həm də Orta Asiya xalqlarının digər epik nümunələri üçün xarakterik olan müsəlman düşüncə tərzi öz əksini tapmışdır. Bundan başqa poemada həm də islamdan əvvəlki köçəri tayfalarını əhatə edən fakt və hadisələr yer almışdır ki, onların da folklora müsəlman əfsanələrinin təsiri ilə əlaqədar daxil ola biləcəyi təxmin edilir. Əsərdə Bibliya peyğəmbərinin və İslam müqəd- dəslərinin, övliyalarının adları çəkilir. İslamın köçəri düzlərdə və səhralarda yayılması dövrü XIX əsrə təsadüf edir ki, burada Süleyman peyğəmbər haqqında əfsanələr, Xızır peyğəmbərə Yüklə 2,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|