433
kritik vəziyyət-bərpa olunan sistem antropogen təzyiq altında əvvəlcə
mövcud olan ekoloji sistemdən az məhsuldardır (qismən səhralaşma
müşahidə olunur); katastrofik vəziyyət-yaranan az məhsuldar
ekosistemdə bərpa olunma prosesi olduqca zəif gedir (güclü səhralaşma
müşahidə olunur); kollapsa-itirilən omoloji məhsuldarlıq bərpa olunmur.
TƏBİƏTŞÜNASLIQ – canlı və cansız təbiət haqqında elmlər
sistemi, elmi biliyin üç (texniki və ictimai elmlərlə yanaşı) əsas
sahələrindən biri. T. təbiət hadisələrinin mahiyyətini, qanunlarını tədqiq
edir və bu zəmində yeni hadisələri irəlicədən görür və yaradır, həmçinin
dərk olunan qanunlardan praktiki istifadə imkanlarını açıb göstərir.
TƏBİİ AMİL – insanın iştirakı olmadan təsir göstərən amil.
Təbiətin və ya təbii mühitin təsiri nəticəsində müəyyən dərəcədə
dəyişdirən, lakin sosial amillər, o cümlədən texnogen təsirlər kimi
tamamilə məhv etməyən amil.
TƏBİİ-ANTROPOGEN MÜVAZİNƏT (TARAZLIQ) –
mühityaradan komponentlərin və proseslərin balansının insan tərəfindən
dəyişdirilməsi əsasında əmələ gələn törəmə ekoloji müvazinət.
TƏBİİ-ANTROPOGEN ŞƏRAİT – təbii şəraitin və insan
fəaliyyətinin inteqrasiyası. Təbiətdən səmərəli istifadə, ətraf mühitin
çirklənmədən uğurlu mühafizəsi belə inteqrasiyanın optimallaşdırılması
əsasında aparılmışdır.
TƏBİİ BİTKİ ÖRTÜYÜ – insanın bilavasitə və vasitəli təsiri
olmadan formalaşan təbii bitki qruplaşmaları.
TƏBİİ ÇİRKLƏNDİRİCİ – insan fəaliyyəti ilə əlaqədar olmayan,
yəni təbii mənşəli çirkləndirici.
TƏBİİ ÇİRKLƏNMƏ – təbii, fəlakətli proseslər (məs. güclü vulkan
püskürməsi) nəticəsində baş verən çirklənmə.
TƏBİİ EHTİYATLAR – Bəşəriyyətin varlığı üçün zəruri olan və
təsərrüfatda istifadə edilən təbiət elementləri. Günəş enerjisi, Yerin
daxili istiliyi, su, torpaq və mineral ehtiyatları, bitki örtüyü, heyvanat
aləmi, iqlim (istilik, yağıntı, küləyin gücü) T.e.-ın əsas növləri sayılır.
T.e. maddi istehsal sahələrində (energetika, sənaye, kənd təsərrüfatı və
təsərrüfatın digər sahələri) və qeyri maddi istehsal sahələrində (məs.
istirahət məqsədi ilə) istifadə olunan növlərə ayrılır. Aşkar edilən, lakin
hələlik istifadə olunmayan T.e. potensial T.e. sayılır. İnsan cəmiyyətinin
təbii ehtiyatlarla təmin olunması ən mühüm problemlərdən biridir.
TƏBİİ EHTİYATLAR COĞRAFİYASI – coğrafiyanın xüsusi
bölməsi; təbii ehtiyatların ayrı-ayrı növlərinin strukturu və ərazi üzrə
yerləşməsi, onların iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilməsi və təsərrüfatda
səmərəli istifadəsi problemlərinin tədqiqi ilə məşğuldur.Təbii
434
ehtiyatların və ətraf mühitin mühafizəsi və təkrar istehsalının, həmçinin
bəşəriyyətin təbii ehityatlarla təmin olunma dərəcəsinin coğrafi
baxımdan öyrənilməsi ilə əlaqədar T.e.c.-nın əhəmiyyəti artır. T.e.c.-nın
torpaq fondu, bitki və heyvanat aləmini, aqroiqlim, yeraltı, Dünya
okeanı və qurunun hidroloji ehtiyaclarını öyrənən bölmələri var.
TƏBİİ FƏLAKƏT – Dağıdıcı təbii və təbii antropogen hadisələr
(zəlzələ, daşqın, sel, vulkan püskürməsi, quraqlıq, səhralaşma,
ziyanvericilərin kütləvi artımı). Bu hadisələr çoxlu insan tələfatına
səbəb ola bilər.
TƏBİİ FON – təbii maddələrin və ya agentlərin təbii konsentrasiyası
və ya canlı orqanizmlərə təsir dərəcəsi.
TƏBİİ KOMPLEKS – coğrafi kompleks, geokompleks, geosistem.
Termin aşağıdakı göstəricilərlə istifadə olunur: 1) təbiətin istənilən
əlaqəli hadisələrində; 2) torpaq, bitki, landşaftın məkanca qanunauyğun
birləşməsi (məs., şoran kompleksi və s.); 3) (müvəffəqiyyətsiz) təbii
ərazi kompleksinin, təbii landşaftın qısaldılmış adı. Termin
təbiətşünaslıqda (məs., coğrafiyada) və təbiəti mühafizənin normativ
sənədlərində geniş istifadə olunur.
TƏBİİ QAZLAR – Yer qabığında əmələ gələn karbohidrogenli
bərpa olunmayan qazlar. T.q.-ın əsas komponenti metandır (98%-ə
qədəri); bura həmçinin propan, butan, izobutan və pentan daxildir. T.q.-
ın dünyada ehtiyatı proqnoz hesablamalara görə 10
15
m
3
təşkil edir
(1978).
TƏBİİ QRUPLAŞMA – insanın təsiri olmadan əmələ gələn və
inkişaf edən qruplaşma.
TƏBİİ QURŞAQ VƏ ZONALAR, coğrafi zonalar – Coğrafi qurşaqlar
daxilində, başlıca olaraq istiliyin və rütubətin miqdarından və nisbətindən
asılı olaraq bir-birini qanunauyğunluqla əvəz edən, keyfiyyətcə fərqli olan
əsas landşaft bölgüləridir. C.z. adətən enlik istiqamətində yerləşir, xeyli bö-
yük sahə tutur və onların kəskin seçilən sərhədləri yoxdur. C.z. zahiri
cəhətdən, adətən özlərinə xas olan bitki örtüyü ilə müəyyən edilir; ona görə
də onların çoxu bitki örtüyü adı ilə adlanır: tundra zonası, meşə zonası və s.
s.
Yerin coğrafi qurşaqları və zonaları
Qurşaqlar Zonalar
Arktika qurşağı
Arktika buz səhraları zonası
Antarktida
qurşağı
Antarktida buz səhraları zonası
435
Subarktika
qurşağı
Tundra zonası, Meşə tundra zonası
Subantarktika
qurşağı
Okean çəmənlikləri zonası
Mülayim (şimal
və cənub qurşaqlar)
Mülayim qurşaqların meşələr zonası
Mülayim qurşaqların meşə-çöllər zonası
Mülayim qurşaqların çöllər zonası
Mülayim qurşaqların yarımsəhralar zonası
Mülayim qurşaqların səhralar zonası
Subtropik (şimal
və cənub qurşaqlar)
Subtropik qurşaqların meşələr zonası
Subtropik qurşaqların meşə-çöllər zonası
Subtropik qurşaqların çöllər zonası
Subtropik qurşaqların yarımsəhralar zonası
Subtropik qurşaqların səhralar zonası
Tropik (passat-
lar) (şimal və
cənub) qurşaqlar
Tropik qurşaqların meşələr zonası
Tropik qurşaqların seyrək meşələr
və savannalar zonası
Tropik qurşaqların yarımsəhralar zonası
Tropik qurşaqların səhralar zonası
Subekvatorial
(şimal və cənub)
qurşaqlar
Subekvatorial qurşaqların meşələr zonası
Subekvatorial qurşaqların savannalar və seyrək
meşələr zonası
Ekvatorial
qurşaq
Ekvatorial meşələr zonası
TƏBİİ LANDŞAFT – yalnız təbii amillərin təsiri nəticəsində
formalaşmış, insanın təsərrüfat fəaliyyətilə dəyişilməyə uğramamış
landşaft. Təbii inkişaf imkanlarına malikdir; onun strukturunun
davamlığı özününizamlama prosesləri ilə müəyyən edilir.
TƏBİİ MÜHİT RESURSLARI – insan fəaliyyəti ilə bilavasitə
əlaqəli ekoloji resurslar. Təbii resurslar termininə yaxındır.
TƏBİİ OBYEKTLƏRİN PASPORTU – T.o.p.-da ətraf mühitin
vəziyyəti və resurslardan istifadə haqqında sənədlər qeyd edilir.
TƏBİİ MÜVAZİNƏT – təbii sistemlərdə, onun sabitliyini və
neqativ təsirdən sonra öz vəziyyətinə qayıtmaq qabiliyyətini təmin edən
proseslər və hadisələrin məcmusu. T.m.-in indiqatoru suksessiya gedişi
ilə inkişaf edərək klimaks vəziyyətinə çatmaq qabiliyyətidir.
TƏBİİ POTENSİAL – əhalinin təsərrüfat fəaliyyətilə istifadə
olunan təbii sistemin hər hansı funksiyanı yerinə yetirməsi qabiliyyəti
müəyyən ekoloji-iqtisadi göstəricilərlə ifadə olunur.
TƏBİİ RADİOAKTİVLİK, FON RADİOAKTİVLİYİ – Abiotik
və biotik obyektlərin tərkibində olan müxtəlif radioaktiv izotoplarla
Dostları ilə paylaş: |