QəRİb məMMƏdov mahmud xəLİlov

 

5 

 

 

MÜNDƏRİCAT 

 

 

A

 

B

 

C 

 

Ç

 

D

 

E 

 

Ə

 

F 

 

G

 

H

 

 

X

 

İ 

 

K

 

Q

 

L

 

M 

 

N

 

O

 

Ö

 

P

 

 

R

 

S 

 

Ş 

 

T

 

U

 

Ü 

 

V

 

Y

 

Z

 

 

 

---

 

6 

 

A 

 

ABADLAŞDIRMA (ərazini) – hər hansı bir sahədə əhalinin yaşayışı, 

işləməsi və istirahəti məqsədilə texniki və estetik şərait yaratmaq (məs. 

suyun, kanalizasiyanın çəkilməsi, cığır açmaq, parkda skamyalar qoymaq, 

bədii, mənzərəli guşələr düzəltmək və s). 

ABİOGENEZ – termin Yerdə həyatın mənşəyi nəzəriyyəsinə aiddir: 

ilkin oksigensiz atmosferdə qeyri-üzvi (bioloji) reaksiyalar, yəni canlı 

orqanizmlər iştirak etmədən üzvi birləşmələrin  əmələ gəlməsi prosesi. 

ABİOSFER – Litosferin canlı orqanizm və biogen maddələrin 

təsirinə məruz qalmayan qatı. 

ABİOTİK AMİLLƏR – Canlı orqanizmlərə  təsir göstərən qeyri-

üzvi mühit şəraitinin məcmusu. A.a. kimyəvi (atmosferin, dəniz suları-

nın, şirin suların, torpağın və s-nin kimyəvi tərkibi), fiziki və ya iqlim 

(temperatur, atmosfer təzyiqi, hava kütləsinin qarışığı, kosmik radiasiya, 

günəş radiasiyası  və s.) amillərinə bölünür. A.a.-in canlı orqanizmlərə 

təsirini ekologiya elmi öyrənir.  İnsanın təsərrüfat fəaliyyəti torpağın 

strukturuna və tərkibinə, su rejiminə, biosferdə maddələr dövranına təsir 

göstərərək uzun təkamül  ərzində orqanizmlərin adaptasiya olunmuş 

A.a.-ri nəzərə çarpacaq dərəcədə dəyişə bilər. 

ABİOTİK MÜHİT – bax: abiotik amillər 

ABİSESTON – suda asılı vəziyyətdə qalan abiotik hissəciklər. 

ABİSSAL SAHƏ (yun. Abussos – dibsiz) – okean dibinin 2500-m-

dən dərin olan sahəsi (6000-7000 m-ə  qədər). Bu sahə qaranlıq olub, 

temperaturu daima aşağıdır, bitkisi bəzi bakteriyalardan və bir neçə növ 

saprofit yosunlardan ibarətdir, heyvanları ya gözsüzdür və ya böyük 

gözləri vardır, bir çox orqanizm isə özü işıq verir. 

ABLYASİYA (lat. ablatio – aparılma) – 1) isti qazın axını ilə bərk 

cismin səthindən maddələrin aparılması (texn); 2) buzlağın və qar 

örtüyünün əriməsi və buxarlanması nəticəsində kütləsinin azalması. 

ABORİGEN NÖVLƏR, AVTOXTONLAR (lat. aborigine - 

başlanğıcdan)  – başlanğıcdan təkamül prosesində yarandığı yerdə 

hazırda da yaşayan orqanizmlər (flora və fauna)olub çox vaxt relikt növ-

lərdir. Məsələn, Avstraliyada evkalipt. Flora və faunanın analizi vaxtı 

genoelementlərin xüsusi qrupunu birləşdirir. 2) müəyyən  ərazinin 

qədimdən məskunlaşan ilkin sakinləri (əhalisi). 

ABRAZİYA  (lat. Abrasio – qazıma) – dalğanın və yaxud lə-

pədöyənlərin təsirilə iri su hövzələrinin (dəniz, göl, su anbarı) 

---

 

6 

 

sahillərinin və sahilyanı dib hissəsinin dağılıb uçulması. 

ABRAZİYA SAHİLLƏRİ  – abraziya prosesləri nəticəsində 

yaranan sahillər (terraslar). 

ABSORBSİYA – cismin bütün həcmi ilə maddəni udması. 

AÇIQ EKOLOJİ  SİSTEM – ətraf mühitdə  həm maddələrlə, həm 

də enerji ilə mübadilə aparan sistem. A.e.s.-ə bütün təbii ekosistemlər və 

aqrosenozlar aiddir. 

AÇIQ DAĞ-MƏDƏN  İŞLƏRİ – faydalı qazıntılar istehsalı ilə 

əlaqədar birbaşa yer səthində görülən kompleks işlər. 

AÇMA SÜXURLAR – faydalı qazıntıların açıq üsulla çıxarılması 

zamanı onları örtən və istismar ərəfəsində  kənara atılan faydasız 

süxurlardan ibarət töküntülər. Gələcəkdə aparılması  nəzərdə tutulan 

rekultivasiyanın üsulları və növləri kənara atılan süxurların tərkibindən 

və onların bioloji rekultivasiyaya yararlılıq dərəcəsindən çox asılıdır. 

Ona görə  də rekultivasiyaya aid layihələr tərtib edilərkən süxurların 

bioloji cəhətdən yararlılıq dərəcələri müəyyənləşdirilməlidir. 

ADA – qurunun, hər tərəfdən su ilə əhatə olunmuş, materikə nisbətən 

xeyli kiçik hissəsinə deyilir. Bütün qurunun 9,9 mln km

2

-ni A.-lar təşkil 

edir. 

ADA EKOSİSTEMLƏRİ – dəniz və göl adalarının ekosistemləri. 

ADA FAUNASI – təcrid olunmuş quru sahəsinin (adanın) faunası. 

A.f-nın xüsusiyyətləri adanın mənşəyi və onun materikə uzaq-yaxınlığı 

ilə  əlaqədardır. Materikdən uzaqda vulkan nəticəsində yaranmış okean 

adalarının faunası çox kasıbdır; çünki belə adaların faunası hava ilə, 

yaxud üzən  əşya üstündə keçən heyvanlar hesabına yaranır. Materik 

adalarında endemik növlər çox olur; Məməlilər (Filippin camışı, poni və 

s.) materiklərdən kiçik, quşlar və sürünənlər (varan, tısbağa) isə çox 

zaman iri olur. A.f. insan fəaliyyəti nəticəsində çox tez dəyişərək,  əv-

vəlki şəklini və xarakterik əlamətlərini itirir. 

 

ADA FLORASI – təcrid olunmuş quru sahəsinin (adanın) florası. 

A.f. adanın təcrid dərəcəsindən, müddətindən və floranın inkişaf 

şəraitinin xüsusiyyətindən asılıdır. A.f.-nın növləri materiklərlə 

müqayisədə sayca az olur. Materikə yaxın adalarda (məs. Yapon 

adalarında) endemiklər nisbətən azdır. Materik mənşəli iri adaların 

(İndoneziya, Filippin adaları) florası, növlərinin sayına görə çox vaxt 

materik növlərindən geri qalmır, adətən, endemiklərin inkişaf 

səviyyəsinə görə onlardan üstün olur. 

ADA İQLİMİ – yay və qış temperaturları nisbətən az fərqlənən iq-

---