QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov
Yüklə 4,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yaponiyaya
- Katrina
- Çində Yantszı
- Banqladeşdə
369
ştatı) çataraq, 11000 km məsafə qət edir, qabaqcadan xəbərdarlığa baxmayaraq, insan tələfatına səbəb olmuş, 75 mln. dollar ziyan yetirmişdir. 8 saatdan sonra dalğalar Yaponiyaya çataraq, 180 adamın ölümünə səbəb olmuş, liman qurğularını dağıtmışdır.
sunami 150 min insanın tələf olmasına və İtkin düşməsinə səbəb oldu, 1 mlrd. dollara qədər maddi ziyan törətdi. 2005-ci il avqust ayının 23-də başlanğıcını Atlantik okeanının Baham adalarından götürən Katrina adlanan sunami, ABŞ-da Meksika körfəzinin ən gözəl guşəsində, Luiziana ştatının Yeni Orlean şəhərini bütünlüklə su altına aldı. Dəniz səviyyəsindən aşağıda yerləşən Missisipi deltası Yeni Orlean şəhərini cənubdan dövrəyə alır. Ondan şimalda Pontçartreyn gölü yerləşir və bunlar birlikdə yaratdığı çökəklikdə Yeni Orlean şəhəri yerləşir. Şəhər qasırğanın epimərkəzində olmayıb, Katrina dalğası şərqə tərəf yönəlir, bu isə dəhşətli daşqının inkişafı üçün təhlükəli variant olur: leysan yağışları Pontçartreyn gölünü ağzına qədər doldurur və onun suyu qoruyucu bəndi dağıdır. Katrina sunamisi 2005-ci il 23 avqustdan 31 avqusta kimi davam edir, bu zaman küləyin sürəti saatda 280 km-ə çatır. Qasırğanın baş verməsi haqqında 28 avqustda elan verilib, şəhər əhalisinin mütləq köçürülməsi haqda əmr olsa da, 150000 adam ona tabe olmur. Qasırğa başlayanda və su şəhəri basanda əhali Luiziananın böyük «Superdoum» stadionunda sığınacaq tapır. Stadion 9000 tamaşaçı üçün hesablansa da, orada 1 sentyabrda 23 min adam (bəlkə də iki dəfə artıq) toplanır. Dörd gün Yeni Orlean şəhərində – sığınacaqda və ondan kənarda faciələr baş verdi. Elektrik işığı olmayan və sudan, yeməkdən, dava-dərmandan qıtlıq çəkən antisanitar şəraitdə sözlə deyiləsi olmayan hadisələr baş verdi. Həftə ərzində stadion üfunətli zibilliyə, siçovulların məskəninə çevrildi. Katrina sunamisini Atlantik okeanının ən dəhşətli və baha başa gələn qasırğası hesab etmək olar. 20000-dən artıq insan itkin düşdü. Ölənlərin sayı məlum deyil, çünki yüzlərlə, bəlkə də minlərlə insanı sunami dalğası yuyub-süpürüb batırdı. 160 mindən artıq ev xarabaya çevrildi. Neft emalı istehsalına böyük təsir göstərdi. Amerika neftinin 30%-i burada istehsal olunurdu. Neft buruqlarının 90%-nin işi dayandı, hesablamalara görə 50 mlrd. dollar məbləğində əmlak su altında batdı.
Daşqınlar vahid hadisə zamanı mütləq ölümün sayına görə birinci yerdə durur. Ən güclü daşqınların tarixi 23.4 saylı cədvəldə göstərilir.
ildə isə 1 mln. adam həlak olmuşdur. 1985-ci il mayın sonunda Benqal körfəzində tropik tsiklondan 25 min adam ölmüşdür. YUNESKO-nun məlumatına görə 1947-1960-cı illər dövründə Yer üzərində daşqınlardan, tropik tsiklonlardan, tayfunlardan, tufanlardan 2,9 mln. insan ölmüşdür. Suyun səviyyəsinin qalxmasına qasırğa, tufanlar, sunami, leysan yağışlar, qarın tez əriməsi, çaylarda buzun yığılıb maneə törətməsi ola bilər. Qasırğa, tufan, burağan adətən leysan yağışlarla müşayiət olunur, bunun nəticəsində çay və göllərdə suyun səviyyəsi qalxır. Dənizlərin sahilində göstərilən təbii hadisələr hündürlüyü 15 m-ə çatan qasırğa dalğaları yarada bilər. 1922-ci ildə Çində Xan çayının körfəzində belə dalğaların qalxması qasırğa (150 km/saat) leysan yağışı ilə müşayiət olunaraq daşqın əmələ gətirdi. Böyük dağıntılar oldu və bu, 60000-ə qədər insan tələfatı ilə nəticələndi.
daxilinə doğru soxularaq fəlakətli daşqın əmələ gətirmişdir. Tsiklonlar yaranan daşqın yeri S.Peterburqun Fin körfəzi sayılır. Burada 1824-cü ildə baş verən daşqın zamanı 200-dən artıq adam ölmüşdür (B.A.Alekseyenko, 2005). Adətən yağışla müşayiət olunan qarın sürətlə əriməsi Rusiyanın hər yerində çoxlu daşqınların əmələ gəlməsinə səbəb olur. 1998-ci ildə fəlakətli daşqın zamanı Hindistanda 82 min km 2 ərazi su altında qalmış, 7,2 mln. yaşayış evi dağılmış, 2379 adam ölmüş, 172 min baş ev heyvanı tələf olmuşdur. 1998-ci ildə Çində Yantszı çayında baş verən daşqın nəticəsində 2500 adam həlak olmuş, 56 mln. adam evsiz-eşiksiz qalmışdır. 2001-ci ilin yazında Yakutiyada baş verən faciəli daşqın Lensk şəhəri ilə birlikdə ona bitişik Saldıkel, Murya, Natora, Nyuya, Batamay qəsəbələrini də praktiki olaraq alt-üst etmişdir. Burada daşqın yerlərində yalnız evlərin, sənaye obyektlərinin bünövrələri qalmışdır. Daşqın zamanı 46790 adam zərər çəkmiş, onlardan daşqın zonasında 30977 sakini başqa yerlərə köçürülmüşdür.
370
1970-ci ildə Banqladeşdə olan fırtına və sel-daşqın zamanı 300 min adam həlak olmuş və itkin düşmüşdür. Yalnız 2002-ci ildə baş vermiş daşqınlar nəticəsində dünyanın 80 ölkəsində 17 mln. adam zərər çəkmiş, 8 mln. km 2
2006-cı il yanvarın 2-də başlayan leysanlar yanvarın 3-də də davam edərək, İndoneziyada daşqanlara səbəb oldu, bir neçə kəndi su basdı, sürüşmə nəticəsində evlər torpağın altında qaldı, 250-dən artıq insan dünyasını dəyişdi. 31 mart, 5 aprel 2006-cı ildə Elba və Dunay çaylarında baş verən daşqınlar nəticəsində Avstriya, Macarıstan, Çexiya və Almaniyanın 8 şəhərində, xüsusilə Saksoniya vilayətində, o cümlədən Elba çayı üzərində yerləşən tarixi Drezden şəhərində gərgin vəziyyət yarandı. Drezdendə Elba çayının səviyyəsi 7,5 metrə çatdı, əgər bu səviyyə 0,5 m də qalxsa idi, bütün şəhər su altında qalardı. Daşqın zamanı 10 nəfərdən artıq insan dünyasını dəyişdi. Minlərlə adam evakuasiya olundu. Almaniya və Çexiyada fövqəladə vəziyyət elan olundu. Azərbaycanda daşqın hadisələri əsasən Kür-Araz ovalığında Kürün aşağı axarlarında yerləşən ərazilərdə baş verir. Bu daşqınlar və onların nəticələri haqqında məlumatların şərhi N.A.Babaxanov və N.Ə.Paşayevin (2004) yazdıqdarı «Təbii fəlakətlərin iqtisadi və sosial-coğrafi öyrənilməsi» əsərinə istinad edilərək verilmişdir. Kür-Araz çaylarının yaratdığı daşqınlar onların aşağı axarları sahillərində yerləşən Zərdab, Kürdəmir, Sabirabad, Saatlı, Salyan, Neftçala rayonlarının 150-yə qədər yaşayış məntəqəsinə və Əli Bayramlı şəhərinə fasilələrlə böyük ziyanlar yetirir. Müəlliflər qeyd edir ki, hazırda respublika əhalisinin 15%-i daşqın təhlükəsi altında yaşayır. Kür çayının yaratdığı daşqın hadisələri hələ qədim vaxtlardan ovalıqda böyük dağıntılar və ölüm hadisələri törətmişdir. Məsələn, 1897-ci ildə Kür çayında baş vermiş daşqın nəticəsində 200 min hektar torpaq, o cümlədən əkin sahələri yararsız hala düşmüş, təsərrüfatlara dəyən zərərin həcmi dövrün pul vahidi ilə 1,3 mln. qazıl pul təşkil etmişdir. Yalnız 1915, 1921, 1933-cü illərdə baş vermiş daşqınlar nəticəsində 290 min hektar əkinə yararlı qiymətli torpaq sahəsi su altında qalmışdır. 1900-2003-cü illərdə Kür və Araz çaylarında 150-yə qədər daşqın hadisəsi qeydə alınmış və bunun nəticəsində Azərbaycan iqtisadiyyatına təqribən 1 mlrd. ABŞ dolları miqdarında zərər dəymişdir. Hər baş verən daşqınla mübarizə işinə 1,5-2,0 mln. ABŞ dolları sərf edilmişdir. Cədvəl 23.4 Bəzi böyük daşqınların nəticələri (F.İaklin, L.Beykerin məlumatına görə) Tarix Yeri Ölənlərin sayı Maddi ziyan
3 4 İyun 1972 –ci il ABŞ-ın şərq
hissəsi 100-dən artıq 2 mlrd. doll. İyun 1972 –ci il Rapid-Siti Cən. Dakota
215
10 mlrd. doll. 9 oktyabr 1963 –cü il Belluno, İtaliya 2000-dən artıq «Vayont» bəndindən suyun aşıb-daşması 4 oktyabr 1955 –ci il Pakistan, Hindistan 1700 63 mln. doll. 1 avqust 1954 –cü il Kazvin vilayəti, İran 2000-dən artıq - 31 yanvar-1 fevral 1953 –cü il Şimali Avropa 2000-dən artıq Sahil rayonları xarabalığa çevrildi 28 avqust 1951 –ci il
Mancuriya 5000-dən artıq - 1887 –ci il Xenan, Çin 9000-dən artıq Yaşayış
məntəqələri dağıldı («Sarı» çayın daşması)
Yüklə 4,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|